در معنای کلام، اصولاً هر چیز رگه دار را معرق می گویند ولی در مفهوم، در این نوع به خصوص هنر، ایجاد نقش ها و طرحهای زیبایی است که از دوربری و تلفیق چوبهای رنگی روی زمینه ای از چوب با پلی استر سیاه شکل می گیرد.
اگر به تعریف دیگری که توسط صاحب نظری دیگر ارایه شده است توجه کنیم، تعریف معرق را از ریشهی این کلمه یعنی «رقاع» گرفته که به معنی تکه تکه بوده و اسم مفعول آن معرق است، چرا که گفته شده است معرق، هنری است که طی آن قطعات ریز و کوچکی که سازندهی طرح بزرگ تر هستند، در کنار یکدیگر قرار می گیرند.
کلمهی معرق از اواخر دورهی ایلخانان و بعد از دورهی تیموریان – که ابداع کنندهی کاشی معرق بوده اند – به آن هنر اطلاق شده بود و بعدها با الهام از کاشی معرق، معرق چوب هم پدید آمد. در واقع در نوعی از هنر منبت کاری به جای آن که زمینهی چوب را مانند کنده کاری خالی کرده یا نقش مورد نظر را برجسته کنند، چوبهای مختلف را با رنگهای طبیعی آن که گوناگون و متنوع است، بریده و پهلوی هم قرار می دهند و در حقیقت با ایجاد تاریکی و روشنی رنگ چوبها، تصویر دلخواه را نشان می دهند. صاحبنظر دیگری هم گفته است که معرق، نوعی نقاشی و نقش آفرینی روی چوب است.
هنر معرق که به اشکال و انواع مختلف در کشورهای همچون هند، ژاپن، سوریه، پاکستان، چین و کره از کشورهای آسیایی – و کشورهای اروپایی به ویژه ایتالیا و فرانسه از زمانهای خیلی دور مشاهده شده است، به اعتقاد بسیاری از صاحبنظران از هند به ایران وارد شده و تاریخچهی آن به حدود ۷۰ سال پیش می رسد. قدیمی ترین کار معرق روی چوب در ایران، کاری است متعلق به احمد رعنا که در سال ۱۳۱۳ ه.ش ساخته شده است و در آن با استفاده از مغار به روش ابتدایی، معرق کاری شده است.
به هرحال، هنر معرق روی چوب که در ابتدا تلفیقی از چوب و فلز بود. به کمک ذوق و اندیشهی معرق سازان هنرمند ایرانی تغییر شکل داد و صنعتگران کشورمان به جای یک نوع چوب که معمولاً متن اصلی دست ساخته ها را تشکیل می داد، به استفاده از انواع چوبها با رنگهای مختلف پرداختند و هم اینک استفاده از حدود ۷۲ نوع چوب مانند رز، زیتون، شمشاد، فوفل، نارنج، گردو، اقاقیا، عناب، کاج، ممرز، سرو… نزد صنعتگران مرسوم است و به ضرورت گاهی از استخوان شتر، صدف، روی، مس، برنج، نقره، عاج و حتی طلا برای تکمیل فرآورده هایشان استفاده می کنند و آنچه به وجود می آورند آنقدر ظریف، زیبا و چشم نواز است که به راستی با کمک واژه ها و الفاظ نمی توان آنها را تجسم بخشید و برای شناخت معرق و کشف دقایق آن حتماً باید معرق را از نزدیک دید و با ظرافت آن آشنا شد.
به هر حال مواد اولیه معرق چوب به شرحی که گفته شد شامل انواعی از چوبهای نام برده شده، صدف، عاج، شبه عاج، شاخ و انواعی از فلزات که آنها نیز ذکر شده است و مواد کمکی را نیز انواعی از مواد چسبنده-چسب فوری، سریشم سرد و پودر حمرا مواد محافظ و جلادهنده – پلی استر، کیلر، لاک و الکل – و خمیر سیاه تشکیل می دهد. ابزار کار معرق را نیز همان ابزار کار رایج در درودگری به ویژه ارّهی مویی تشکیل می دهد.
مراحل اجرای یک کار معرق به شرح زیر است:
طراحی نقش یا طرح نقشه: طرح و نقش مورد نظر به وسیلهی طراح کشیده می شود و سپس آن را روی یک تختهی سه لایی به وسیلهی چسب فوری می چسبانند این ترکیب را در اصطلاح مدل می گویند.
مدل را روی چوب فوفل درز شده ی، ۱۹ میلیمتری به وسیلهی میخ سایه نصب می کنند و سپس این ترکیب را روی تختهی پیشکار قرار می دهند و به وسیلهی ارّهی مویی به قطعات مختلف می برند.
مجموعهی قطعات خرد شده را بر اساس طرح نقشه روی یک تخته ۱۸ میلیمتری، چند سه لایی یا تختهی پشتکار، که یک قطعه نایلون سطح آن را پوشانده است – کنار یکدیگر قرار می دهند و به وسیلهی میخ سایه به تختهی مذکور نصب می کنند.
هر یک از قطعههای خرد شده را – که شامل قسمتی از زمینه و نقشه است – با برداشتن میخ سایه، از روی تختهی پشتکار جدا می کنند و روی پیشکار قرار می دهند و خطوط مربوط به نقش ها را دوربری می کنند.
تهیه و نصب زمینهی اصلی: در این مرحله تخته سه لایی را که روی چوب فوفل یا گردوی زمینه قرار گرفته، بر می دارند و قسمتی از زمینهی اصلی نمایان می شود، سپس این قطعهی فوفل را در جای خود مطابق نقشه روی تختهی پشتکار به وسیلهی میخ سایه موقتاً نصب می کنند.
انتقال نقش ها بر روی چوبهای صنعتی در این مرحله، باقیماندهی قطعات خرد شده را که شامل یک قسمت از نقشهای اصلی و تختهی سه لایی است، از چوب فوفل که در زیر این مجموعه قرار دارد، جدا می کنند. چوب فوفل را کنار می گذارند و تختهی سه لایی نقشه را به عنوان الگو استفاده می کنند. با انتخاب رنگ چوب، الگو را روی آن قرار می دهند و دوربری می کنند و بدین ترتیب عین نقش مورد نظر را با نوع و رنگ انتخابی به وجود می آورند. و آن را بر جای اصلی خود -که در میان زمینهی خالی است – روی تختهی پشتکار قرار می دهند. بدین ترتیب با این روش همهی نقشهای خرد شده را از رنگهای مختلف چوب، صدف، عاج، و … تهیه و جایگزین مدل می کنند.
بعد از جایگزین شدن نقشهای رنگی به جای مدل اولیه، از سریشم و پودر حمرا، مایع غلیظ و چسبنده تهیه می کنند و به وسیلهی انگشت سبابه روی تمام شیارهای بین نقش ها می زنند بدین طریق تمام قطعات به هم چسبیده و ثابت می شوند. در این مرحله میخهای سایه را از روی نقش ها بر می دارند .پس از چسبیدن نقش ها، نایلونی را که قبلاً در زیر کار بر روی تختهی پشتکار قرار داده اند؛ برمی دارند و نقشهای چسبیده شده را می کشند. بدین ترتیب، چسبهایی را که از میان شیارها به پشتکار نفوذ کرده، پاک می کنند.
این مرحله از کار در سه بخش انجام می گیرد:
۱ – سطح تختهی پشتکار را به وسیلهی کاردک به چسب گرم آغشته می کنند و سپس نقشهای معرق شده را روی آن می چسبانند و برای ثابت نگه داشتن آن دو میخ سنجاقی در بالا و پایین آن نصب می کنند.
۲ – یک قطعه نایلون و سپس یک پتوی دولا را روی نقشهی معرق شده قرار می دهند. این عمل برای جلوگیری از خرد شدن نقشه در زیر فشار دستگاه است.
۳ – ترکیب فوق را در میان دستگاه پرس قرار داده و آن را تنظیم کرده و تحت فشار قرار می دهند.
بعد از پرس شدن، اگر شی مورد نظر دارای اضلاعی ناصاف باشد، برای بر طرف کردن آن، نخست طول و عرض آن را به وسیلهی انطباق با گونیا صاف کرده و سپس در میان گیره قرار می دهند و اضلاع گونیا شده را رنده می کنند.
به دلیل متفاوت بودن ضخامت چوبهای صنعتی، سطح نقشهی نقشهای معرق شده یکسان نیست و به منظور رفع آن با ماشین سمبادهی شمارهی ۴۰ کاغذی آن را می سایند و این عمل تا مرحله ای که همهی نقش ها در یک سطح یکسان قرار گیرد ادامه دارد. لازم به توضیح است که اگر ماشین سمباده در دسترس قرار نداشت، در صورتی که صدف یا عاج در معرق به کار برده نشده باشد، می توان از وسیله ای به نام چوب ساب استفاده کرد.
پس از پرداخت سطح کار، برادههای چوب بر صفحهی شیء پراکنده هستند که به وسیلهی لیسه جمع آوری می شوند. و دوباره با سمباده ای شمارهی ۱سطح شیء را صیقل می دهند. این عمل تا مرحله ای ادامه دارد که انگشت بر سطح شیء معرق شده بلغزد.
کاربرد پلی استر این بخش از کار در سه مرحله انجام می شود:
۱ – محیط شیء به وسیلهی نوار چسب کاغذی به طریقی که دو یا سه میلیمتر آن از سطح شیء بالاتر قرار می گیرد، چسبانده می شود.
۲ – مخلوط پلی استر آماده شده را به طور یکنواخت روی صفحهی مورد نظر می ریزند. و سپس آن را به وسیلهی یک شانهی کوچک روی تمام سطح پخش می کنند تا زمینه و سطح نقشهی معرق شده را کاملاً بپوشاند. همچنین برای سهولت کار می توان پلی استر را به وسیلهی پمپ بادی بر سطح شیء پاشید.
۳ – پس از ۲۴ ساعت، پلی استر روی شیء خشک شده است که برای ظاهر ساختن نقش ها از زیر پلی استر، سطح آن را به وسیلهی سمبادهی لرزان که صفحهی سمبادهی شمارهی ۴۰ به آن متصل است، می سایند و دوباره، برای شفافیت بیشتر قشری از پلی استر خالص بر سطح آن می پاشند که به هنگام خشک شدن، حبابهایی روی آن ظاهر می شود و برای از میان برداشتن آنها از صفحهی سمبادهی شماره ۴۰۰ آبی استفاده می کنند.
در این مرحله به وسیلهی دستگاه پرداخت – صفحهی نمد به آن متصل شده است و با به کار بردن مواد جلا دهنده، سطح کار را پرداخت می کنند. برای جلای بیشتر صفحهی نمد نرمتری – نمد پوست بره ای – بر سر دستگاه وصل کرده و با استفاده از مادهی سفید رنگی به نام پل شیری سطح مورد نظر پرداخت می کنند. در موقعی که شیء معرق کاری شده از کیفیت بالایی برخوردار نباشد، برای حفاظت جلای آن به جای پلی استر از کیلر استفاده می شود که طریق مصرف آن در ۵ مرحله به شرح زیر است:
۱ – باید توجه داشت که کیلر براق انتخاب شود. البته مقدار مصرف آن، اندازهی مشخصی ندارد و می توان به مقدار دلخواه از آن استفاده کرد.
۲ – از آنجا که غلظت این ماده برای پاشیدن روی کار زیاد است، به همین دلیل آن را با مقداری تینر فوری مخلوط می کنند که رقیق تر شود.
۳ – درون یک ظرف گود مقداری از ترکیب فوق را می ریزند و به وسیلهی پیستوله (فوتک)
به طریقی که لولهی بزرگی آن به صورت عمودی و حداقل ۵ سانتی متر داخل مایع باشد، قرار می دهند، درون لولهی کوچک تر که به صورت افقی قرار گرفته است می دمند، بدین صورت مایع درون ظرف را میتوان بر سطح کار به طور یکنواخت پاشید. در این مرحله نکتهی مورد توجه این است که اگر بعد از دمیدن به درون پیستوله کیلر پاشیده نشد، حتماً غلظت مایع زیاد است که در این صورت دوباره کمی تینر فوری به آن اضافه می کنند. همچنین برای سهولت کار می توان از پمپ بادی برای افشاندن کیلر استفاده کرد.
۴ – پس از خشک شدن، به وسیلهی انگشتان، قطراتی از آب را بر سطح کار می پاشند. و سپس به سمبادهی شمارهی ۴۰۰ (پوستهی آب) را روی آن می کشند، بدین ترتیب حبابهای ریزی را که ایجاد شده است از میان برمی دارند.
۵ – در خاتمه یک قشر نازک دیگر از کیلر بر سطح کار می پاشند. اشکالی که در اغلب تابلوهای معرق روی چوب پیش می آید، انحناء و خمیدگی آنهاست. به این معنی که چوب و رنگ یا لاک به یک اندازه قابلیت جذب رطوبت را ندارد و پس از چندی، سطح تابلو تاب بر می دارد. روی تابلو که رنگ یا لاک قرار دارد، کمتر از قسمت پشت آن که هیچ گونه پوششی ندارد، رطوبت را جذب می کند و در نتیجه منجر به انبساطی نابرابر در دو طرف می شود. برای جلوگیری از این مشکل می توان پشت تابلو را با ماده ای مثل موم یا صمغ یا یک قشر نازک از لاکی که در روی تابلو قرار گرفته، پوشاند و بدین ترتیب مانع جذب آب شد.
معرق از نظر زمینه به دو دسته تقسیم می شود:
معرق زمینهی رنگ
پس از اتمام کار، قطعات معرق شده، بالاتر از سطح زیر کار است، بنابراین زمینه ای از رنگ و پلی استر خشک شده، بالاتر از سطح نقشهای معرق شده، مشاهده می شود.
در این نوع معرق، تمامی قطعات معرق در محلهای خالی ایجاد شده روی زمینهی چوب جای داده می شود. از معرق چوب، افزون بر انواع تابلوها در تهیهی میز، پاراوان، مبلمان و… نیز استفاده می شود. گفتنی است که در یک محصول معرق اصیل، رنگها باید طبیعی باشد، نباید از مواد مصنوعی استفاده شود و نباید از قلم گیری برای مشخص کردن جزییات استفاده شود.
