پيش از آن که در دهه 1950 بشر وارد فضاي بيرون از زمين شود، انسان براي دستيابي به اطلاعات مختلف از دنياي اطراف خود به شيوه هاي گوناگوني متوسل مي شد که براي ما هم اکنون بسيار ابتدايي به نظر مي رسد. روزگاري انسان ها از بالاي کوه ها و تپه ها و مناطق مرتفع اوضاع را زير نظر داشتند. برج ها و باروها مکان هايي بودند که در آن نگهبانان، منطقه حکومت هاي خود را زير نظر داشتند. صدها سال بعد بالن اولين شيء ساخت دست بشر بود که توانست انسان را به آسمان ببرد. گفته مي شود ناپلئون براي اولين بار از بالن براي کسب اطلاعات از موقعيت نيروهاي دشمن براي ارتش خود استفاده کرد.
چند سال پس از اختراع هواپیما توسط برادران رایت، در جنگ جهانی اول برای نخستین بار از هواپیما برای بمباران مواضع دشمن و همچنین کسب اطلاع از موقعیت نیروهای دشمن استفاده شد. اما حدود ۴۰ سال پس از پایان جنگ جهانی اول بشر توانست نخستین شیء دست ساز خود را به مدار زمین ارسال کند. ماهواره شیء دست ساز بشر است که همچون یک ماه در مدار زمین در گردش است.
ظاهراً نخستین اشاره به ماهواره در ادبیات، نوشته یی از «ادوارد اورت هیل» است. او در سال ۱۸۶۹ در داستانی به نام «ماه آجری» از ماهواره یی حامل انسان نام می برد که به دور زمین می گردد. «ژول ورن» نیز در داستان «میلیون های بگم» در سال ۱۸۷۹ از گلوله توپی نام می برد که به طور ناخواسته در مدار زمین به گردش در آمده است. «کنستانتین تسیولکوفسکی» نیز در رساله خود به نام «اکتشاف فضای کیهانی با وسایل عکس العملی» در میان انبوهی از اندیشه های نو در مورد فضانوردی، از ماهواره نیز نام می برد. در سال ۱۹۴۵ «آرتور سی کلارک» نویسنده داستان های علمی- تخیلی، برای اولین بار پیشنهاد کرد که ماهواره های ارتباطی برای تامین ارتباط در سراسر زمین در مدار ژئوسنکرون زمین قرار گیرند.
به همین خاطر «کلارک» را پدر ماهواره می نامند، زیرا او برای اولین بار به صورت علمی نظریه ساخت ماهواره را بیان کرد.
سرانجام در چهارم اکتبر ۱۹۵۷ نخستین شیء ساخت دست بشر با نام اسپوتنیک۱ به فضا پرتاب شد. اسپوتنیک۱ حاصل تحقیقاتی بود که دانشمندان علوم فضایی شوروی از سال ۱۹۵۵ آغاز کرده بودند. اولین شیء ساخت بشر توسط یک موشک به مدار زمین پرتاب شد. اسپوتنیک در هر ۹۶ دقیقه یک دور کامل به دور زمین می چرخید و اطلاعات به دست آمده را به صورت سیگنال های رادیویی به زمین ارسال می کرد. اولین قمر مصنوعی بشر به اندازه یک توپ بسکتبال و وزن آن حدود ۸۳ کیلوگرم بود.
اسپوتنیک ۱ دارای دو فرستنده رادیویی در طول موج های ۲۰ و ۴۰ مگاهرتز بود و در مداری بیضوی در ارتفاع متوسط ۲۵۰ کیلومتر به مدت ۹۸ دقیقه به دور کره زمین چرخید. سه هفته پس از ورود این ماهواره به مدار زمین، باتری های شیمیایی آن تخلیه شدند و ماهواره از کار افتاد. اسپوتنیک در مداری بیضوی با ارتفاع اوج ۹۳۹ کیلومتر، حضیض ۲۱۵ کیلومتر و زاویه مًیل
۱/۶۵ درجه، چرخش خود را به دور زمین آغاز کرد ولی به دلیل اثرات جو زمین روزبه روز از ارتفاع مداری آن کاسته می شد تا اینکه در چهارم ژانویه ۱۹۵۸ یعنی سه ماه بعد از پرتاب، به زمین سقوط کرد.
دو سال بعد اتحاد جماهیر شوروی توانست دومین ماهواره مصنوعی را با نام اسپوتنیک ۲ به فضا پرتاب کند. این بار سگی به نام لایکا میهمان این ماهواره کوچک بود که البته ظاهراً در همان دقایق نخست پرواز به علت فشار بسیار زیاد حاصل از خروج از جو زمین مرده بود. اسپوتنیک ۲ که وزنش برابر یک فولکس واگن بود بیش از پنج ماه در مدار زمین می چرخید.
با ورود بشر به عصر فضا انسان توانست اطلاعات بسیاری را از سیاره خود به دست آورد. «آرتور سی کلارک» که برای نخستین بار رویای ماهواره را در داستان هایش آورده بود، هم اینک شاهد ساخت نخستین ماهواره هایی بود که توسط شوروی به مدار زمین ارسال می شدند. ماهواره ها می توانستند اطلاعات نظامی، کشاورزی، طبیعی و جغرافیایی بسیاری از کشورهای مختلف را به دست آورند.
نخستین ماهواره فضایی جهان، ۶۰ سال پیش توسط اتحاد جماهیر شوروی سابق به مدار زمین پرتاب شد. پرتاب اسپوتنیک-یک آغازگر عصر فضا و رقابتهای فضایی بین شوروی سابق و ایالات متحده آمریکا بود و افتخار نخستینهای صنعت را هم برای شوری سابق به ارمغان آورد: نخستین سگ فضانورد روس، نخستین بشری که به فضا سفر کرد و نخستین انسانی اقدام به راهپیمایی فضایی کرده است. جرمی ویلکس، خبرنگار یورونیوز به مسکو سفر کرده تا درباره ماهواره ای که جهان را برای همیشه تغییر داد.
ماهواره «اسپوتنیک- ۱» در چهارم اکتبر سال ۱۹۵۷ (۱۲ مهر ۱۳۳۶) توسط اتحاد جماهیر شوروی از پایگاه فضایی بایکونور به مدار زمین پرتاب شد. پرتاب اسپوتنیک -۱ هم از لحاظ علمی اهمیت داشت و هم از نظر سیاسی. این رویداد نخستینهای زیادی را برای صنعت فضایی روسیه به دنبال داشت.
لایکا، سگ فضانورد متعلق به اتحاد جماهیر شوروی، نخستین حیوانی بود که به فضا رفت و نخستین جانداری بود که در فضا مرد. یوری گاگارین، فضانورد روس ی، اولین بشری بود که به فضا رفت و الکسی لئونوف، اولین کسی بود که اقدام به راهپیمایی فضایی کرد.
همه چیز از شرکت موشکی اس پی کارالیوف و صنایع فضایی اِنرگیا روسیه شروع شد. این شرکت موفق به ساخت بسیاری از نخستینهای صنایع فضایی شد، از جمله نخستین ماهواره، یعنی ماهواره اسپوتنیک-۱.
قطعات یدکی ماهواره اسپوتنیک را که در سال ۱۹۵۷ ساخته شد، می توان در موزه خصوصی شرکت «انرگیا» دید.
راهنمای ما برای بازدید از این موزه خصوصی، الکساندر کالری، کیهان نورد روس است. او به یاد می آورد اولین ماهواره طوری طراحی شده بود که ساده باشد، اما کارش را درست انجام دهد.
وی می گوید: «پس از اولین پرتاب های موفقیت آمیز راکت R7 پیشنهاد شد که ساده ترین اسپوتنیک به فضا پرتاب شود. یعنی نمی بایست تجهیزات علمی به همراه ببرد: فقط باطری و سیستم تنظیم حرارتی و مدول مخابراتی داشت.»
اسپوتنیک- ۱ در ۴ اکتبر ۱۹۵۷ به فضا پرتاب شد و هر ۹۸ دقیقه یک بار کره زمین را دور می زد و به شکلی ساده و مؤثر تنها یک سیگنال از روسیه را برای تمام دنیا پخش می کرد.
ایگور کوماروف، مدیر «روس کوسموس» آژانس فضایی فدراسیون روسیه درباره اهمیت پرتاب اسپوتنیک می گوید: «فکر می کنم رخدادی واقعا مهم بود. برای مردم شوروی سابق از نظر احساسی اهمیت داشت، چون ابتکاری جداً راهگشا بود و پیشرفت فنی شوروی سابق و موفقیت پروژه هایی را نشان می داد که تحت نظر سرگئی کارالیوف و دانشمندان دیگر آغاز شده بود. آنها جمعاً صنعتی فضایی خلق کردند که هنوز در جهان در بسیاری زمینه ها پیشرو است.»
روژه موریس بونه، رییس سابق بخش علوم آژانس فضایی اروپا می گوید: «رخداد بزرگی بود، شوروی سابق آغازگر فتح فضا شد که هیچکس انتظارش را نداشت. البته انتظار داشتیم آمریکایی ها پیشگام باشند که بعدا وارد کارزار شدند، اما در پایتختهای کشورهای غربی دانستن اینکه روسها، توان چنین کاری را دارند موجب ترس و وحشت شد.»
جان کریگ، استاد تاریخ علوم از موسسه فناوری جورجیا در ایالات متحده آمریکا می گوید: «اسپوتنیک خیلی مهم است چون مسابقه فضایی بین ایالات متحده و اتحاد جماهیر شوروی سابق را به راه انداخت. مردم اغلب به غلط فکر می کنند اهمیت این رخدا، پرتاب اولین ماهواره به فضا بود. در حالیکه موشکی که ماهواره را به فضا برد اهمیت دارد. این موشک، موشکی بالیستیک و بین قاره ای بود که شوروی سابق ساخته بود و تنها یک ماه قبل، اولین آزمایشش را انجام داده بودند. اولین بار در طول تاریخ بود که ایالات متحده احساس خطر می کرد.»
با شروع مسابقه فضایی، سرگئی کارالیوف که مهندس ارشد پروژه های فضایی شوروی سابق بود کار را سرعت بخشید. سرگئی کارالیوف را پدر برنامه های فضایی شوروی سابق می دانند.
نخستین جاندار، نخستین فضانورد، نخستین راهپیمایی فضایی، نخستینهای صنعت فضایی شوروی سابق
کمتر از یک ماه پس از پرتاب اسپوتنیک-۱، اسپوتنیک-۲ همراه با «لایکا»، سگ ماده فضانورد، به فضا پرتاب شد.
اسپوتنیک- ۲ در تاریخ ۳ نوامبر ۱۹۵۷ از پایگاه فضایی بایکونور به فضا پرتاب شد. لایکا اولین موجود زنده ای بود که به فضا رفت گرچه در اوایل پرواز، در اثر حرارت زیاد جان سپرد.
الکسی لئونوف ، کیهان نورد در تاریخ هشتم مارس ۱۹۶۵ (۲۷ اسفند ۱۳۴۳) اولین کسی بود که در فضا راهپیمایی کرد.
او می گوید: «سرگئی پاولویچ کارالیوف دستور کار را ساخت فضاپیمایی قرار داد که با راکت ووستوک به فضا پرتاب شود. این همان راکتی بود که برای پرتاب ماهواره اسپوتنیک به کار برده شد. دستور داده شد که از میان خلبانهای جنگنده ها، برای فضاپیما خدمه استخدام بشود. در سال ۱۹۵۹ میلادی ما در اولین گروه آزمایشی بودیم.»
الکساندر کالری می گوید: «دولت برنامه اکتشافات فضایی را اعلام کرد. در این برنامه صحبت از ایستگاه های خودکار پرواز به ماه، مریخ و زهره بود، و همینطور سفر بشر به فضا، و فرود بر سطح ماه و مریخ و زهره، و ساخت ایستگاه فضایی روی این سیاره ها. همه این اتفاقها مربوط به دسامبر سال ۱۹۵۹ است.» و این آغازی بود برای «نخستینهای» روسیه در صنعت فضا: نخستین زن فضانورد، نخستین راه پیمایی فضایی و نخستین فرود آرام فضاپیما روی سطح ماه. ورود نیل آرمسترانگ آمریکایی بر روی ماه در سال ۱۹۶۹ برای اولین بار، به این معنا بود که مسابقه ای را که اسپوتنیک بین شوروی سابق و ایالات متحده آمریکا شروع کرده بود به پایان رسید.
امروز در شصتمین سالگرد پرتاب اسپوتنیک به فضا روسها چه چیزی درباره این افسانه می دانند؟ در موزه کیهانشناسی مسکو این سوال را از چند بازدیدکننده پرسیدیم.
یک نوجوان می گوید: «اولین بار ماهواره اسپوتنیک را شوروی سابق در سال ۱۹۵۷به فضا فرستاد. این تنها چیزی است که می دانم.»
از نظر یکی دیگر از بازدیدکنندگان، پرتاب اسپوتنیک، پیروزی مهمی برای تاریخ جهان بود: «تمام کشور برای دستیابی به این پیروزی خیلی زحمت کشیدند و این پیروزی برای تاریخ جهان مهم بود.»
یکی دیگر از بازدیدکنندگان می گوید که نسل جدید در روسیه باید بدانند که با پرتاب اسپوتنیک، روسیه آغازگر اکتشافات فضایی بود: «در مدرسه چیزهایی در این باره خوانده ام. امروز بچه هایم را به اینجا آورده ام تا صفحاتی از تاریخ را به آنها نشان بدهم که باید حتما بشناسند. اینکه ما اولین کشوری بودیم که اکتشافات فضایی را آغاز کردیم.»
تمام فضانوردانی که می خواهند به ایستگاه فضایی بین المللی بروند از همان پایگاه فضایی بایکونوبه فضا می روند که اسپوتنیک از آنجا به فضا پرتاب شد.
سازمان فضایی فدرال روسیه پروژه های جدید دارد، از جمله کپسول فضایی فدراسیون روسیه برای سفر به اعماق فضا و پایگاه پرتاب ووستوچنی در شرق روسیه.
امروز همه چیز حول همکاری با آژانس فضایی اروپا و اداره کل ملی هوانوردی و فضای ایالات متحده می چرخد و نه رقابت با آنها.
ایگور کوماروف می گوید: «فکر نمی کنم دیگر خیلی مهم باشد که در کدام زمینه اول هستیم. مهم این است که می خواهیم با همکاری دیگران چه کارهایی را به انجام برسانیم. منظور کاوشهایی است که راه را برای کارهای بعدی باز می کند. در بین آنها اگزومارس است که مرحله دومش در سال ۲۰۲۰ آغاز می شود و اکنون خود را برای انجام آن آماده می کنیم. همینطور کاوش در ماه برای شناخت محیط ماه و ساخت ایستگاهی فضایی روی سطح ماه که بتوان در آن زندگی کرد.»
مهندسان و دانشمندان سازنده اسپوتنیک که بلندپروازیشان هنوز پس از گذشت شصت سال در جهان طنین افکن است، از انجام چنین سفرهایی به ماه و مریخ خشنود می شوند.
