راه، نخستین و طبیعی ترین وسیله ارتباطی انسانها می باشد. راه به منزله شریانهای حیاتی یك سرزمین است. دراصطلاح اقتصادی راه وسیله جابجا كردن ثروت است. دراصطلاح نظامی راه وسیله انتقال نیرو است. دراصطلاح كشورداری راه وسیله تامین وحدت ملی است.
زمانی اقتصاد یک کشور پا برجا و در حال پیشرفت خواهد بود که انسانها و انواع و اقسام کالاهای تولیدی در حداقل زمان ممکن و با کمترین هزینه بین نقاط مختلف در داخل و یا خارج از کشور جابجا شوند و این امر جز با احداث شبکه راههای مناسب امکان پذیر نخواهد بود.
طبقه بندی، روشی است که توسط آن میتوان یک شبکه ارتباطی را به دستههایی که دارای خصوصیات مشابه هستند تقسیم نمود. متأسفانه برای طبقه بندی راهها نقطه نظر واحدی وجود ندارد. طبقه بندی راههای یک کشور می تواند بر اساس سیستم سازمانی برای نگهداری و ساخت، طرح هندسی، سیستم وظیفه ای یا عملکردی، سیستم شمارهگذاری برای شناسایی و تهیه نقشه راهنما، توپوگرافی، سیستم تخصیص بودجه، یا بر اساس معیارها و استانداردهای طراحی باشد.
طبقه بندی از نوع عملکردی یا وظایف از متدوال ترین نوع تقسیم بندی میباشد. این طبقه بندی بر اساس گروههایی از راهها و خیابانها که مطابق با خصوصیات خدمات می باشند استوار است، طبقه بندی راهها از لحاظ عملکردی در مرحله اول می تواند به دو دسته زیر تقسیم بندی شود:
الف: راههای برون شهری
(Rural Roads)
ب: راههای درون شهری
(urban Roads)
تقسیم بندی راههای برون شهری
راههای خارج از شهر (برون شهری) که بیشتر برای عبور و مرور وسایط نقلیه مورد استفاده قرار می گیرد به جاده معروف است.
راههای برون شهری طبقهبندیهای متفاوتی دارند که در این قسمت به سه نوع از طبقه بندی که از اهمیت بیشتری برخوردار هستند میپردازیم. در آئین نامه طرح هندسی، راههای کشور از نظر موقعیت توپوگرافی به شرح زیر طبقه بندی شده است.
الف: راه هموار یا دشتی
در این نوع راه زمین محدوده، عبور راه دشت است. شیب عمومی محدوده و شیب طولی راه حداکثر به ۳ درصد می رسد. راه دارای خاک ریزهایی به بلندی تا ۵/۲ متر و گاهی برشهای کم عمق می باشد.
ب: راه تپه ماهوری
زمین محدوده عبور این راه پستی و بلندی ملایمی دارد. بزرگترین شیب عموماً دارای شیب ۳ تا ۷ درصد است. بلندی خاکریزها گاهی از ۵/۲ متر تجاوز می کند و عمق برشها معمولاً کمتر از ۹ متر است. شیب طول راه عموماً از حداکثر مجاز کمتر است.
ج: راه کوهستانی
راه از دامنه کوه، تپههای بلند و درههای گود می گذرد و گاهی دارای برشهای عمیق و پلهای بزرگ یا خاکریزهای بلند است. میزان سر بالایی یا سرازیری خط بزرگترین شیب زمین، بیش از ۷ درصد است. شیب طولی راه، در موارد متعدد و در طولهای قابل ملاحظه، به حداکثر مجاز میرسد.
د: راه هموار، تپه ماهوری یا کوهستانی با مانع
اگر در محدوده عبور راه، موانعی از قبیل مرداب، شالیزار و جنگل وجود داشته باشد، بسته به مورد، راه از طبقه «هموار با مانع» یا « تپه ماهوری با مانع» و یا «کوهستانی با مانع» خواهد بود.
طبقه بندی بر اساس حجم رفت و آمد و سرعت مبنا (سرعت طرح)
در این نوع طبقه بندی منظور از حجم رفت و آمد، عبارت است از متوسط روزانه یکساله تعداد وسیله نقلیه ای که می تواند با برخورداری از نظم و ایمنی مطلوب از راه عبور کند.
سرعت طرح یا سرعت مبنا، در قطعه معینی از راه عبارت است از سرعتی که بر اساس آن در نقاط مسئله دار مسیر، حداقل مشخصات هندسی راه تعیین گردد.
طبقه بندی جادهها بر اساس عملکرد
راههای برون شهری معمولا عهده دار نقشهایی به شرح زیر میباشند:
۱ – نقش جابجایی
۲ – نقش دسترسی
۳ – نقش اجتماعی ( ایجاد بستری برای ارتباطهای اجتماعی نظیر کار، گردش، بازی و ملاقات و … )
راهها معمولا بیش از یک نقش به عهده می گیرند و حتی بعضی از این نقشها با یکدیگر در تعارض اند، طراح در هنگام تعیین گروه بندی و همچنین تعیین اجزای راه باید به همه نقشهایی که راه عملا به عهده خواهد گرفت توجه کند.
نقش جابجایی را می توان با سرعت و میزان ترافیک موتوری سنجید و هرچه تعداد وسیله نقلیه بیشتری بتوانند با سرعت بیشتری جابجا شوند نقش جابجایی راه بیشتر است.
نقش دسترسی را می توان بر حسب تعداد دسترسیها و امکانات اطراف سنجید. هر چه تعداد تقاطعها و ورودی و خروجیهای راهی زیادتر باشد نقش دسترسی آن بیشتر است.
نقش اجتماعی خیابان بر اساس میزان جداکنندگی آن سنجیده می شود. هر چه پیادهها و دوچرخه سواران بتوانند آسانتر از عرض خیابان عبور کنند نقش اجتماعی خیابان بیشتر است، نقش اجتماعی بانقش جابجایی به شدت در تعارض است.
طبقه بندی راههای برون شهری بسته به اهمیت عملکرد و وظیفه آنها در شبکه راههای کشور دارای درجات مختلفی است که به صورت زیر تقسیم بندی میشود:
الف : راههای سریع السیر (آزادراه و بزرگراه )
ب : راههای اصلی
ج: راههای فرعی
راههای سریع السیر
هدف اصلی از احداث راههای سریعالسیر ایجاد ارتباط سریع بین مناطق مهم بوده و خود به دو دسته آزادراه (شاهراه) و بزرگ راه تقسیم میشود.
آزاد راه
آزادراه دارای ویژگیهای زیر است:
۱ – نقش اصلی آن جابجایی یا حرکت میباشد و نقش دسترسی در آن صفر است.
۲ – ترافیک متقابل آن توسط جزایر میانی از یکدیگر جدا شود.
۳ – تقاطعها غیر همسطح هستند.
۴ – ورود و خروج به این نوع راهها به کمک خطوط افزایش و کاهش سرعت تنظیم میگردد.
۵ – سرعت طرح بیشتر از ۱۰۰ و سرعت مجاز بین ۷۰ تا ۱۲۰ کیلومتر در ساعت تعیین میشود.
۶ – محدودیت انتخاب باند برای وسائط نقلیه سنگین وجود دارد.
۷ – حداقل دارای دو خط عبور و یک شانه آسفالته به عرض ۲متر میباشد.
۸ – حداقل عرض پوسته ۷۶ متر است.
۹ – حداقل فاصله تقاطعها از یکدیگر ۵/۲ کیلومتر است.
۱۰ – امکان دسترسی مستقیم به کاربریهای اطراف وجود ندارد.
۱۱ – حداقل عرض جزیره میانی ۵ متر است.
بزرگ راه
بزرگراه همانند آزادراه است با تفاوتهای زیر:
۱ – تقاطعها میتوانند همسطح باشد.
۲ – حداقل فاصله تقاطعها ۱۵۰۰ متر است.
۳ – سرعت طرح بیشتر از ۸۰ و سرعت مجاز بین ۷۰ تا ۱۰۰ کیلومتر در ساعت میباشد.
۴ – حداقل عرض جزیره میانی ۳ متر است.
راههای اصلی
راههای اصلی عبارت است از راههای سراسری یا مسیرهایی که در مقیاس ملی قرار دارند و معمولا دو خطه دو طرفه یا چهار خطه (دو خط برای رفت و دو خط برای آمد) میباشد، هدف از آن برقراری جریان رفت و آمد وسائط نقلیه بین دو شهر بزرگ در ناحیه و یا دو مرکز انتفاعی مهم است. راههای اصلی شبکه راههایی ملی را تشکیل میدهند. راههای اصلی معمولا جریان عبور و مرورش را از طریق راههای فرعی دریافت میکند و جریان فراهم آورده در خود را به آزاد راهها یا بزرگراهها میرساند. تقاطعها در این نوع معمولاٌ همسطح میباشند. این نوع راهها خود به سه دسته زیر تقسیم میشوند.
راه اصلی تفکیک شده
راهی است با روسازی آسفالت یا بتن برای عبور سریع وسایل نقلیه موتوری که دارای معابر رفت و برگشت جدا از هم میباشد، هر یک از جهتهای رفت و برگشت، شامل حداقل دو خط عبور است. در این راهها به خاطر اینکه دسترسیها کاملاً کنترل شده نبود و عرض جزیره میانی کم بوده یا فاصله تقاطعها کمتر از ۵/۱ کیلومتر میباشد نمیتواند به عنوان بزرگراه تلقی گردد.
راه اصلی تعریض شده: راهی است دو طرفه با بیش از دو خط عبور (سه یا چهار خط عبور) تفکیک نشده و با شانههایی در طرفین به عرض حداقل ۸۵/۱ متر.
راه اصلی معمولی: راههای دو خطه دو طرفه با سواره رو به عرض حداقل ۷ متر به اضافه شانههای طرفین به عرض حداقل یک متر.
راههای فرعی
راههای فرعی عبارت است از راههای دو خطه دو طرفه یا در بعضی نقاط چهار خطه که به منظور رفت و آمد بین شهرها، مراکز تولیدات صنعتی، کشاورزی و بالاخره مراکز تجارت واقع در داخل یک ناحیه، در فواصل نسبتاٌ اندک به کار میرود، راههای فرعی جزیی از شبکه داخلی یک منطقه است. راه فرعی عموماٌ بصورت دو طرفه عمل میکند و دارای سه درجه گوناگون است.
راههای فرعی درجه یک
راههای فرعی درجه یک عبارت است از راههای استانی که مراکز جمعیت یا مراکز اقتصادی مهم داخل یک استان را به هم میپیوندد. راههای فرعی درجه یک نقش مکمل راههای اصلی را ایفا میکنند. این نوع راه دارای حداقل دو خط عبور با سواره روی روسازی شده به عرض حداقل ۲۵/۳ متر برای هر خط عبور به اضافه شانههای طرفین میباشد. تفاوت اساسی بین راههای اصلی و فرعی درجه یک در طول مسیر و مقصد آن میباشد نه از لحاظ مقدار آمد و شد.
راههای فرعی درجه دو
راههایی که ارتباط مراکز تولید ( معدن، کشاورزی، صنعتی یا تجارتی ) و مراکز جمعیت با اهمیت متوسط را که ارتباط آنها از طریق راههای فرعی درجه یک تأمین نشده است تأمین مینماید، راههای فرعی درجه دو نام دارد. این نوع راهها معولاٌ با دو خط عبور سواره رو به عرض ۵/۵ متر به اضافه شانههای طرفین میباشند.
راههای فرعی درجه سه (یا راههای روستایی)
راههای فرعی درجه سه همان راههای روستایی هستند که اساساٌ دارای منافع منحصراٌ محلی عبور و مرور نسبتاٌ کم و دارای سرعت طرح پائین میباشند. این راهها باید به دسترسی و ارتباط روستاها و مراکز اقتصادی کم اهمیت اختصاص یابد و ارتباط مراکز تولید روستایی و اتصال آنها به راههای فرعی و اصلی کشور را برقرار نماید. کم بودن ترافیک و پایین بودن هزینه اجرا شاخصهای مهم این راه است.
