اولین مرحله از مجموعه مراحل کشت برنج، مرحله جوانهدار کردن بذر برنج است. کشاورزان مقداری بذر از محصول برنج سال قبل خود را در محلی خشک و مناسب و به دور از هرگونه جانور و موش به صورت شلتوک یا خوشه نگهداری میکنند و در سال جدید با انجام عملیات مخصوص، بذر پارسالی را جوانهدار کرده و بذر جوانهزده آماده کاشت در زمین (خزانه) میشود.
دما:
برنج یک محصول گرمسیری است و در جایی رشد میکند که میانگین درجه حرارت در طول فصل رشد بین ۲۰ تا ۲۷ درجه سانتی گراد است. آفتاب فراوان در طول چهار ماه کاشت برنج ضروری است. نباید دما از ۱۵ درجه سانتیگراد پایینتر رود زیرا جوانه زنی اتفاق نمی افتد.
بارندگی:
کاشت برنج از هر محصول دیگری به آب بیشتری احتیاج دارد. در نتیجه، کاشت برنج فقط در مناطقی انجام میشود که حداقل بارندگی ۱۱۵ سانتی متر داشته باشد. اگر چه مناطقی با میانگین بارندگی سالانه بین ۱۷۵ تا ۳۰۰ سانتی متر مناسب تر هستند.
نوع خاک:
برنج در طیف گستردهای از خاک ها، از خاک آبرفتی چین گرفته تا خاک رسی غیرقابل نفوذ تایلند رشد میکند. البته خاک آبرفتی رودخانه برای کاشت برنج بهترین نوع خاک است. خاک گل مانند در اراضی موسمی بهترین خاک برای کاشت برنج محسوب میشود زیرا ظرفیت نگهداری آب این خاک بسیار زیاد است.
سطح خاک:
بر خلاف سایر محصولات زراعی، کاشت برنج نیاز به یک زمین مسطح و صاف دارد تا در دوره رشد سطح مزارع پوشیده از آب شود. به همین خاطر کاشت برنج اکثرا در دلتاهای مسطح آبرفتی و حوضههای رودخانهای انجام میشود، جایی که عملا هیچ شیب وجود ندارد.
کود:
برنج به سه ماده مغذی اساسی گیاه نیاز دارد:
ازت ، فسفر و پتاسیم .
بیشتر اراضی دارای مقدار متوسطی از این مواد مغذی هستند ، اما در صورت کمبود باید از کود آلی یا کودهای مصنوعی استفاده کرد.
نیروی کار:
کاشت برنج بسیار پر کار است، بنابراین در مقایسه با سایر محصولات غلات ، نیاز به نیروی کار بیشتری دارد.
نیروی کار برای موارد زیر ضروری است:
آماده سازی مزرعه ، حذف علفهای هرز ، کاشت ، داشت، برداشت و آسیاب
در مناطق شمال ایران تمام کارهای مربوط به کاشت برنج و برداشت آن به صورت گروهی انجام میشود و همسایهها با یاری و مساعدت یکدیگر، کار را به سامان میرسانند.
این یاری رسانی را «یاوری» مینامند. کشاورزانی که «یاور» گرفتهاند، پس از اینکه کارهای زمین خود را تمام کردند، برای پس دادن «یاوری»، به کمک همسایگانشان میروند. بدین ترتیب آغاز فصل کاشت برنج با “جشن یاوری” همراه است.
برای جوانهدار کردن بذر برنج، ابتدا مقدار زیادی محلول آب و نمک تهیه میکنند. سپس کشاورزان شلتوکهایی که از پارسال نگه داشتهاند را داخل آب و نمک میریزند. بذرهای سبک روی سطح آب میآیند و بذرهای سنگینتر ته نشین میشوند. بذرهای سبک ارزش کاشت ندارند و باید دور ریخته شوند. بذرهای سنگینتر را برای مراحل بعدی با آب شسته و داخل گونیهای مناسب میریزند و گونیها را داخل آب میگذارند و چند روز زمان میدهند. بعد از ۲ یا ۳ روز که گونیها داخل آب قرار داشتند آنها را خارج کرده و بذرهای داخل گونی را روی زمین یا حصیر میریزند و روی آن را با پارچه نمدی میپوشانند. از الآن حدود یک هفته طول میکشد تا بذرها جوانه زده و آماده کاشت در زمین کشاورزیای به اسم “خزانه” شوند.
فرودینماه زمان کاشت برنج است و مرحله جوانهدار کردن بذر برنج نیز از اوایل فروردین شروع شده و حدود ده روز زمان میبرد. در این مقاله تمامی زمانبندی مراحل را با فرض شروع مرحله اول از اوایل فروردین توضیح خواهیم داد و این زمانبندی در مناطق مختلف میتواند با یک ماه تأخیر انجام شود.
خزانه قسمت کوچکی از زمین کشاورزی است که بذرهای جوانهدار شده را درون آن میکارند تا تبدیل به نشاء شوند. از آنجایی که کاشت برنج در ایران عموماً به روش نشائی انجام میشود، کشاورزان از حدود ۶ ماه قبل از عملیات جوانهدار کردن بذرها، یعنی پاییز، عملیات آماده کردن قطعه زمین کشاورزی موسوم به خزانه را انجام میدهند. در پاییز ماه زمین را شخم زده و در اواخر زمستان روی خاک آن را با کود میپوشانند. مجدداً زمین را شخم زده و تمامی سنگ و کلوخهای سطح خاک را جمعآوری میکنند. بدین ترتیب زمین خزانه آماده کاشت بذرهای جوانهدار میشود. در آخر نیز اطراف خزانه را با جوی آب پوشش میدهند تا بتوان درون خزانه آب نگهداری کرد. این مرحله در اصل قبل از مرحله اول است اما برای درک سادهتر این مرحله را در اینجا توضیح دادیم.
مرحله کاشت بذر جوانهدار در خزانه از همان اوایل فروردین و بعد از مرحله جوانهدار کردن انجام میشود. در این مرحله داخل خزانه را با حدود ۳ سانتیمتر آب پر کرده و بذرهای جوانهدار را با دست روی سطح خاک میریزند. میتوان برای جلوگیری از تابش مستقیم نور خورشید و دور نگه داشتن جوانهها از دید پرندگان روی آنها را با کلش سوخته پوشاند. همچنین روی سطح خزانه را برای جلوگیری از ورود سرما با نایلون میپوشانند و در طول روز قسمتی از آن را باز میکنند تا دما متعادل شده و اکسیژن نیز وارد خزانه شود. حدوداً ۲۵ تا ۳۰ روز طول میکشد تا نشاء رشد کاملی کرده و برای کاشت در زمین اصلی آماده شود. زمانی میگوییم نشاء رشد کافی کرده که حدود ۱۵ تا ۲۰ سانتیمتر قد داشته و ۴ یا ۵ برگ داشته باشند.همانطور که گفتیم، این مرحله حدود ۲۵ تا ۳۰ روز زمان میبرد یعنی تا اواسط اردیبهشتماه مرحله رشد نشاء در خزانه تکمیل شده و کشاورزان وارد مرحله بعدی و اصلی کاشت برنج میشوند.
بعد از اینکه بذرها حدود ۲۰ سانتیمتر رشد نموده و هر بذر ۴ یا ۵ برگ داشت (اصطلاحاً به بذرهای کاشته شده در خزانه “نشاء” گفته میشود)، باید از زمین خزانه به آرامی و با دست کنده شده و برای کاشت به زمین اصلی برده شوند. برای کندن نشاءها از خزانه باید اول زمین خزانه را آبیاری کرد تا نشاءها به راحتی از خاک جدا شوند و آسیبی به ریشه آنها وارد نشود.
به انتقال نشاء از خزانه به زمین اصلی برای انجام عملیات کاشت را نشاءکاری میگویند. نشاءها به صورت چندتایی کاشته شده و تعداد نشاءهایی که کنار هم قرار داده میشوند و همچنین فاصله هر دسته از نشاء از دستههای اطراف به نوع نشاءها بستگی دارد. در اصل فاصله کاشت نشاءها بسته به نوع برنج متفاوت است. نشاء برنجهای پرمحصول مثل فجر و ندا که محصول بیشتری میدهند با فاصله بیشتری از هم کاشته میشوند.
بهترین زمان:
میانگین دمای مناسب برای رشد برنج بین ۲۰ تا ۳۷ درجه سانتی گراد میباشد، اگر دمای هوا پایین باشد و یا آبی که به منظور آبیاری زمین زراعی مورد استفاده قرار میگیرد سرد باشد، باید بدانیم رشد برنج و رسیدن دانههای برنج به تاخیر میافتد، البته باید بدانیم گرمای زیاد و بالا بودن دمای هوا از مرغوبیت برنج میکاهد.
نور مناسب:
دانههای برنج برای رسیدن، مانند اکثر گیاهان نیازمند نور مناسب هستند.
آب مناسب :
دانه برنج نسبت به بقیه گیاهان برای رسیدن به آب بیشتری نیاز دارد، البته باید توجه داشته باشید که دمای آب اگر کم باشد رشد دانههای برنج را به تاخیر میاندازد و اگر بالا باشد باعث از بین رفتن مرغوبیت برنج میشود. برنج کاران آب مورد نیاز زمینهای زراعی خود را اغلب از آب باران یا آب رودخانهها تامین مینمایند، البته باران زیادی به معنای آفت برای دانههای برنج میباشد.
رطوبت مناسب:
رطوبت بین۷۰ تا ۸۰ درصد برای رشد برنج مناسب میباشد و اگر این رطوبت به ۵۰ درصد کاهش پیدا کند باعث میشود روند رشد به خوبی صورت نگیرد البته متاسفانه رطوبت زیاد که ممکن است بر اثر ریزش باران یا تگرگ به وجود بیاید باعث از بین رفتن دانههای برنج میگردد.
خاک مناسب:
برنج گیاهی است که در خاکهای مختلف رشد میکند البته درست است که بهترین خاک برای رشد برنج خاک رس است اما اگر در خاکهای مختلف وجود آب به میزان کافی باشد دانهها رشد خوبی خواهند داشت.
۱. تهیه و انتخاب بذر مناسب:
بذر برنج را از هر فروشگاه باغبانی یا کشاورزان میتوانید تهیه کنید. برای این کار میتوانید از افراد مطلع کمک بگیرید.
۲. انتخاب محل کاشت برنج:
اطمینان حاصل کنید که خاک منطقه مورد نظر شما از گل رس کمی اسیدی تشکیل شده باشد تا بهترین نتیجه را داشته باشد. همچنین میتوانید دانههای برنج خود را در سطل پلاستیکی پر از گل رس بکارید. مکانی را انتخاب کنید که نور کامل خورشید را دریافت کند ، زیرا کاشت برنج با نور و دمای تقریباً ۲۱ درجه سانتیگراد بهتر انجام میشود. تغییر فصول را در نظر بگیرید. در طول کاشت برنج به یک فصل رشد طولانی و نسبتا گرم نیاز هست (تقریبا ۳ تا ۶ ماه).
۳. آماده سازی بذرها برای جوانه زنی:
برای کاشت برنج حداقل ۵۵-۳۰ گرم بذر را آماده کنید. بذرها را در آب خیس کنید تا برای کاشت برنج آماده شوند. اجازه دهید حداقل ۱۲ ساعت خیس بخورند اما بیشتر از ۳۶ ساعت نشود. سپس بذرها را از آب خارج کنید.
۴. آماده سازی زمین برای کاشت برنج:
بسیاری از کشاورزان ترجیح میدهند بذرها را به صورت ردیفی بکارند تا کنترل آب و کندن علفهای هرز راحت تر شود. میتوانید در محل کاشت برنج سنگرها را طوری آماده کنید که انتهای آن مسدود باشد تا آب در آن سد شده و سطح زمین را بپوشاند.
۵. کاشت برنج در خاک:
در طول فصل پاییز یا بهار ، بذرهای برنج را در سرتاسر خاک بکارید. به خاطر داشته باشید که محل کاشت برنج نیاز به آب زیادی دارد. پرآب کردن فضاهای کوچکتر از فضای بزرگتر بسیار سادهتر است.
اگر در زمین بزرگی کاشت برنج انجام میدهید استفاده از تقسیم بندی زمین برای مدیریت و نگهداری آب راحت تر خواهد بود. اگر فصل پاییز را برای کاشت برنج انتخاب میکنید، حتما بهار علفهای هرز را در بیاورید. بذرهای برنج به تمام مواد مغذی و فضای رشد نیاز دارند پس نباید توسط علفهای هرز مصرف شود.
۶. آبیاری:
سعی کنید حداقل تا ۵ سانتی متر سطح زمین کاشت برنج پوشیده از آب باشد. البته بعضی اعتقاد دارند که مرطوب نگه داشتن خاک کافی است و لزوماً نیازی به غرقابی کردن نیست. کمپوست را به خاک اضافه کنید تا کمی روی بذرهای برنج را بپوشاند. اینکار همچنین باعث میشود دانهها به داخل خاک منتقل شوند. کمپوست آلی رطوبت را در خود نگه میدارد، بنابراین در مناطق خشک انتخاب مناسبی است.
۷. نگهداری:
سعی کنید تا سطح آب همیشه تا ۵ سانتی متر باقی بماند و خاک به طور مداوم مرطوب باشد. شاخههای غلات بعد از گذشت حدود ۱ هفته رشد میکنند. سپس در فصل گرما برنج شکوفا میشود. بعد از رشد و بلند شدن ساقههای گیاه میتوانید سطح آب را بالاتر ببرید.
۸. نشا کاری:
بعد از اینکه بذرهای برنج کمی رشد کرده و اصطلاحا نشا دادند. باید نشاها را بکارید. نشاها در فاصله حدودا ۱۰ سانتی متر از همدیگر و در ردیفهایی که ۳۰-۲۵ سانتی متر از هم فاصله دارند،کاشته میشوند تا فضای کافی برای رشد داشته باشند. نشاها تا یک ماه بعد حدود ۱۸-۱۷ سانتی متر قد میکشند.
۹. صبر کنید:
صبر کنید تا برنجها بالغ شوند. تقریبا ۳ تا ۴ ماه طول خواهد کشید تا برنج رشد کند در این مدت طول گیاه به حدود ۴۵-۴۳ سانتی متر خواهد رسید. در این زمان بگذارید آب زمین خشک شود یا آب اضافی کشت را قبل از برداشت برنج تخلیه کنید. طی دو هفته گیاه از سبز به طلای تغییر رنگ میدهد، این زمانی است که آنها آماده برداشت هستند.
۱۰. برداشت برنج:
ساقههای طلایی برنج را بریده، آنها را دسته کنید و بگذارید خشک شوند.
ساقهها را باید درست از زیر جایی که دانههای برنج قرار میگیرند، برش دهید.
ساقهها ۲ الی ۳ هفته در جای خشک و آفتابی نگه دارید تا خشک شوند.
دانههای برنج را به مدت یک ساعت در دمای ۸۲ درجه سانتی گراد حرارت دهید تا بتوان پوسته برنج را به راحتی جدا کرد. بعد از این رنگ پوسته دانهها کمی تیرهتر خواهد شد.
بعد از حرارت دادن دانهها بگذارید خنک شوند. سپس دانهها را بین دستان خود بمالید تا دانه برنج از پوسته جدا شود. اکنون دانههای برنج قهوهای قابل مصرف آماده است. ( برای فرآوری برنج میتوانید از ابزارهای صنعتی نیز استفاده کنید.)
انتخاب زمان کاشت برنج بسیار مهم است. کاشت به موقع بذر در یک بستر که به خوبی آماده شده است به تولید یک محصول با رشد یکنواخت کمک میکند که بازدهی بیشتری خواهد داشت و رقابت بهتری در برابر علفهای هرز و سایر آفات میتواند داشته باشد.
بهترین زمان برای کاشت برنج بستگی به محل، تنوع آب و هوایی ، در دسترس بودن آب و … دارد.
مدت زمان رشد برنج حدود ۱۹۰ روز چیزی معادل تقریبا ۶ ماه است.
در شمال ایران شالیکارها در اردیبهشت ماه شروع به کاشت برنج میکنند و در گرمای مرداد ماه فصل برداشت برنج شروع میشود.
کاشت برنج در گلخانه بیشتر جنبه تحقیقاتی دارد. برای کاشت برنج در گلخانه باید شرایط مناسب را برای رشد گیاه فراهم کرد.
ایجاد شرایط آب و هوایی مناسب: رطوبت فراوان در طول چهار ماه رشد برنج ضروری است و بعد از آن در دوران بلوغ و رسیدن، گیاه به آفتاب فراوان نیاز دارد.
تنظیم دما: متوسط دما در طول فصل رشد بین ۲۰ تا ۲۷ درجه سانتی گراد است. دما نباید از ۱۵ درجه سانتیگراد پایین تر رود.
تنظیم رطوبت: رطوبت نسبی مناسب جهت کاشت برنج ۶۰-۸۰ ٪ است. به هنگام ثمر دادن گیاه هوای خشک و آفتابی مطلوبترین حالت است.
تنظیم نور: کاشت برنج به طور طبیعی به ۴۵-۳۵ روز پر آفتاب احتیاج دارد. این روند منجر به تولید کربوهیدارتهای موجود در دانه میشود.
میزان آبدهی: در طول رشد برنج به چیزی حدود ۱۸۰۰-۱۴۰۰ میلی متر آب نیاز هست. اما در فصل رسیدن برنج به بارندگی نیاز نداریم. میزان آبدهی را میتوانید به صورت کامپیوتری و خودکار مدیریت کنید.
سرعت باد: باد ملایم برای کاشت برنج مناسب است زیرا باعث پراکنده شدن و عرضه مناسب گاز دی اکسید کربن لازم برای فتوسنتز در بین گیاهان میشود. باد شدید اصلا مطلوب نیست چون ممکن است باعث خرد شدن ساقههای ظریف برنجشود.
تابش خورشید: برای بلوغ و رسیدن گیاه نیاز به آفتاب داریم. در این هنگام اگر تابش خورشید کم باشد محصول کمی خواهیم داشت و بیشتر حجم گیاه تبدیل به کاه خواهد شد.
میزان ساعت تابش آفتاب: برنج باید بیش از ۳۰۰ ساعت آفتاب در طی ۴۵ روز قبل از برداشت محصول دریافت کند.
کیفیت خاک: خاکهای کمی اسیدی که مقدار pH آنها بین ۶ تا ۷ است برای کاشت برنج بهتر هستند. خاک آبرفتی و یا خاک حوضههای حاصلخیز رودخانهها مناسبترین خاک میباشد.
بستر مناسب: سطح صاف برای کاشت برنج بهتر است زیرا توزیع یکنواخت و مساوی آب را تسهیل میکند. آب راکد برای کاشت ضروری است.
زمان کاشت برنج: از آنجاکه شرایط مناسب در گلخانه قابل تنظیم است پس میتوان هر موقع از سال برنج را در گلخانه کشت داد.
مدیریت مواد مغذی: برای تامین مواد باید از کودهای آلی استفاده کرد.
به طور کلی خشکه کاری روشی است که با مدیریت و کنترل آبیاری منجر به صرفه جویی و کاهش مصرف آب میشود.
خشکه کاری شامل روشهای متنوعی از جمله آبیاری قطرهای و یا باران مصنوعی است.
این فرض ۵۰۰۰ ساله که کاشت برنج به روش بی هوازی و غرقابی کردن بهترین روش است، اکنون مورد تردید قرار گرفته است.
درحالی که بسیاری از کشاورزان از روش سنتی استفاده میکنند اما به تازگی عدهای بر این باورند که این روش ضرورتی ندارد و میتوان با آبیاری قطرهای در مصرف آب صرفه جویی کرد.
برنجهایی که با آبیاری قطرهای رشد میکنند ، نه تنها از برنجهای معمولی بهتر هستند، بلکه از ۷۰ درصد آب کمتری استفاده میکنند.
انتشار متان را تقریباً به صفر میرساند و جذب آرسنیک را تا ۹۰ درصد کاهش میدهد.
با وجود اینکه برنج توانایی رشد در شرایط بی هوازی را دارد اما بهترین شرایط برای کاشت برنج شرایط هوازی است.
در طول سالیان گذشته کشاورزان ترجیح میدادند برای کنترل علفهای هرز از کشت غرقابی برنج استفاده کنند اما امروزه با پیشرفت اصول و روشهای کشاورزی میتوان علفهای هرز را به راحتی کنترل کرد و لزومی به کاشت برنج به روش بی هوازی نیست.
برای کاشت برنج به روش غرقابی چیزی حدود ۴۰-۳۵% آب شیرین جهان مصرف میشود. از طرف دیگر روش غرقابی کردن باعث بسته شدن منافذ خاک و نرسیدن هوا به ریشهها میشود.
مطالعات زیادی در مورد کاشت برنج با آبیاری قطرهای انجام شده که در زیر به مزایای این روش اشاره میکنیم:
در کشت غرقابی، ریشههای برنج در آب غوطه ور میشوند و فلزات سنگینی از جمله آرسنیک توسط ریشهها بیشتر جذب میشود اما با آبیاری قطرهای ریشهها در زیر آب قرار نمی گیرند و میزان جذب آرسنیک را تا ۹۰% کاهش میدهند.
در روش قطرهای به آب کمتری نیاز دارد و تا ۵۰% در مصرف آب صرفه جویی خواهد شد.
کنترل آب و کود مایع آسان تر است.
با این روش باعث افزایش بازدهی ۲۹% در تولید محصول شده است.
طول و تراکم ریشهها را افزایش میدهد و باعث استحکام ریشه گیاه در خاک میشود.
باعث افزایش ۲% بهره وری از کشت برنج میشود.
واژه شلتوک به دانه برنج همراه با پوست آن گفته میشود که از کلمه هندی (چلتو) گرفته شده است. در هنگام کاشت برنج برای جلوگیری از خورده شدن دانههای برنج توسط جانوران و موشها، آن را با شلتوک و در جای خشک نگهداری میکنند. برای جوانه زنی نیز شلتوکها را در آب ریخته آنهایی که سبک هستند روی سطح آب قرار میگیرند و سنگین ترها به زیر آب میروند. شلتوکهای سبک را دور ریخته و مابقی را برای جوانه زنی نگه میدارند. بعد از ۲ یا ۳ روز جوانه زنی انجام میشود و از شلتوکهای جوانه دار برای کاشت برنج استفاده میشود.
سابقه کاشت برنج در ایران به پایان دوره ساسانیان میرسد.
برخی معتقدند که شلتوک برای اولین بار در زمان خسرو انوشیروان از هند به ایران آورده شده است و پس از حمله اعراب به ایران کاشت برنج رونق یافت. مراحل سنتی کاشت برنج در گیلان مراسم خاص خود را دارد که به زبان محلی در زیر آورده شده است:
پورگیری: شخم اول زمین را پورگیری میگویند که در قدیم با گاو و در بعضی جاها خصوصا غرب گیلان با اسب نیز انجام میشده است.
واکار: شخم دوم زمین است که کلوخهای زمین را ریز و خرد میکند.
لت زنی: هموار کردن و آماده سازی زمین برای کاشت برنج، تا ریشه نشا بتواند رشد کند. شالیکارها اعتقاد دارند که هرچه لت زنی و واکار بیشتری روی زمین انجام شود علفهای هرز کمتری رشد میکنند.
دمرده زنی: هموار کردن بهتر زمین با ماله دستی که بعد از لت زنی انجام میشود تا زمین کاملا هموار شده و آب به طور یکسان در زمین قرار گیرد.
سم علف کش: سمپاشی علفهای هرز را از بین میبرد. معمولا کرتها را از آب پر کرده و سم را به طور یکنواخت در آن میپاشند و تا ۳ روز صبر میکنند.
وی جین: ۲۰ روز بعد از نشا کاری و کاشت برنج علفهای هرز را با دست از زمین در میآورند.
وجین دوم: بعد از ۱۰ روز از وجین اول دوباره مابقی علفهای هرز را از زمین در میآورند.
آبیاری: کشاورزان بعد از کاشت برنج سعی میکنند تا همواره ۵-۳ سانتی متر از سطح زمین پوشیده از آب باشد.
