نقشه برداری در ایران

دانشمندان ایرانی به کمک استرلاب عرض جغرافیایی و با استفاده از ساعت آبی طول جغرافیایی را در هر نقطه از مرز اندازه گیری می‌کردند. ابوریحان بیرونی دانشمند بزرگ ایرانی در زمینه های گوناگون اندازه گیری نجومی ،و فواصل بین شهرها ،مطالعات بسیار ارزنده ای انجام داده است .بخش کوچکی از نوشته ابوریحان بیرونی برای یافتن ارتفاع یک کوه را به زبان خود او برایتان می آوریم که نشان دهنده درجه علمی و اتکا به مبانی تجربی می باشد .

نقشه برداران قدیم برای تعیین امتداد ، فاصله و زاویه وسایلی ساخته بودند که نخستین آنها ریسمان بود و همچنین برای تعیین تراز افقی تراز هایی ساخته بودند و این تراز در طول تاریخ فرمهای گوناگونی به خود گرفته است . کهن ترین آن تراز آبی بوده است که نوع تکامل یافته تر آن همان شیلنگ تراز است که بناهای امروزی از آن استفاده می کنند . کرجی دانشمند ایرانی مخترع دستگاههای با ارزشی بوده است . وی را می‌توان مخترع نخستین دوربین تئودولیت به شمار آورد . وی صفحه ای را مدرج کرده و لوله ای با قابلیت گردش ۳۶۰ درجه برروی آن سوار کرد و این صفحه توسط زنجیری آویزان می شد و توسط شاقولی بر روی آن عمود میشد که با آن زوایای بین دو نقطه را می خواند و با استفاده از تئوریهای مثلثات ارتفاع کوه ها و اختلاف بلندی ها را بدست می آورد ..

در زمینه نجوم هم خواجه نصیرالدین طوسی رصد خانه ای بنا نمود و ابزارهای منحصر به فردی طراحی کرد . دانشمندان اسلامی مدل های مختلفی از حرکتهای سیارات تهیه می کردند و علاوه بر ان ابزارهای دقیق سنجش وزن و زمان نیز طراحی کرده بودند.همچنین اختراع قطب نما و عمق یاب و پیل الکتریکی را به ایرانیان نسبت می دهند.

 نقشه برداری در ایران

در دوره قاجاریه با اهتمام عباس میرزا فرزند و ولیعهد فتحعلیشاه افرادی برای فراگیری دانش‌های جدید به اروپا اعزام شدند. در زمان صدارت میرزا تقی خان امیرکبیر صدراعظم نامی دوران قاجاریه به منظور گسترش و بهره گیری از علوم و فنون جدید مدرسه دارالفنون تاسیس گردید. در این مدرسه نو بنیاد، اساتید اتریشی تدریس می کردند و ایرانیانی که در اروپا تحصیل نموده بودند آنها را همراهی می نمودند. یکی از درس هایی که در دارالفنون تدریس می شد نقشه‌برداری بود. دانشجویـان نقشه‌برداری دارالفنون، به موازات تحصیل، نقشه هایی از روستاهای اطراف تهران تهیه می‌کردند و برخی از آنها بعدها در دارالفنون به تدریس نیز پرداختند. دانش آموختگانی نظیر مرحوم عبدالرزاق بغایری در پایه گذاری رشته نقشه‌برداری و تهیه نقشه‌ها به ویژه تعیین حدود مرزی کشور خدمات شایانی نموده‌اند. از آنجایی که نقشه‌‌برداری پیش نیاز اقدامات عمرانی، دفاعی، برنامه ریزی و توسعه محسوب می گردد، بر اثر آشنایی حاصل شده با کاربرد نقشه‌برداری به تدریج در تشکیلات نظامی و وزارتخانه و دستگاه‌هایی که نیاز به خدمات نقشه‌برداری و نقشه داشتند واحدهایی برای رفع نیاز موردی دایر شد که این واحدها به صورت پراکنده نقشه‌هایی با روش برداشت زمینی تهیه می کردند. با تاسیس دانشگاه تهران برخی از دانشکده‌ها نظیر دانشکده فنی، دانشکده کشاورزی، دانشکده علوم و …درس نقشه‌برداری را جزو دروس خود منظور نمودند.

سازمان نقشه برداری کشور

طی دوران برنامه هفت ساله اول (۱۳۲۷ تا۱۳۳۴) دایره ای به نام بنگاه مهندسی در سازمان برنامه وقت تشکیل شد که انجام امور نقشه‌برداری نیز بخشی از فعالیت‌های این بنگاه‌بود.

از سال ۱۳۳۰ به بعد مهندسان مشاور خارجی برای اجرا و مشاوره پروژه‌های مختلف در کشور حضور داشتند که بابت هزینه عملیات نقشه‌برداری مبالغ زیادی دریافت می‌نمودند. طی این سالها گروهی از کارشناسان سازمان برنامه (از جمله مهندس حامی، مهندس خان بابا ایروانی و… با همکاری سرهنگ نوتاش) به فکر تاسیس سازمانی افتادند که بتواند پاسخگوی نیازهای نقشه‌برداری در سطح کشور باشد. با پیگیری های انجام گرفته در تاریخ هفتم خرداد ۱۳۳۲ به منظور تهیه نقشه کل کشور و تطبیق عملیات نقشه‌بــرداری کــه بـه وسیلــه عموم موسسات و دوایر دولتی در تمام کشور صورت می گرفت دولت وقت اقدام به تصویب قانون تاسیس سازمان نقشه‌برداری کشور زیر نظر سازمان برنامه وقت نمود. پس از این تصمیم مرحوم مهندس ابراهیمی که تحصیلات تکمیلی خود را در رشته فتوگرامتری در کشور هلند گذرانیده بود ماموریت یافت تا نسبت به تاسیس سازمان نقشه‌برداری کشور اقدام نماید. وی پس از فراهم آوردن مقدمات به عنوان اولین رئیس سازمان منصوب شد.

این سازمان تازه تاسیس ابتدا با جذب نقشه بردارانی از دیگر دستگاه ها و تهیه لوازم و تجهیزات شروع به کار کرد، سپس به منظور بسترسازی برای دستیابی به فن‌آوری روز نقشه‌برداری که آن‌ روزها از طریق عکسبرداری‌هوایی و تبدیل عکس ها به نقشه در کشورهای پیشرفته متداول بود، اقدام به دوره‌های آموزشی برای تربیت نیروی انسانی نمود. در این کلاسها اساتید داخلی و خارجی تدریس می کردند که طی چهار دوره عده زیادی موفق به گذراندن این دوره ها شدند، آنگاه با کمک سازمان ملل متحد و بورس‌های دیگر کشورها و هزینه سازمان نقشه‌برداری عده‌ای از این دانش آموختگان برای تکمیل تحصیلات و کسب تجربه به مراکز آموزشی کشورهای پیشرفته اعزام شدند. لازم به ذکر است پس از چند سال فترت در آموزش، مجددا در سال ۱۳۴۴ با کسب مجوز از مسوولین تحصیلات عالیه کشور، مدرسه عالی نقشه برداری تاسیس شد که این آموزش‌ها تا پیروزی انقلاب اسلامی ایران ادامه یافت.

با تاسیس سازمان نقشه برداری کشور و بهره گیری از فن آوری نوین بر اساس آموزش های مذکور و تجهیز این سازمان به امکانات پیشرفته نظیر هواپیما، دستگاه‌های تبدیل، دستگاه هـای چـاپ، فاصلـه‌یاب‌ها، دوربین‌هـای نقشه برداری، تجهیزات کارتوگرافی، … قدم‌های موثری دراجرای برنامه‌های عمرانی برداشته شد. سازمان نقشه‌برداری کشور با نقشه‌برداری، عکسبرداری‌هوایی، تهیه نقشه‌های مختلف درکلیه برنامه‌های عمـرانـی از قبیـل شهرسازی، سدسـازی، آبیـاری، راهسازی، انتقال نیروی برق، استخراج معـادن، تهیه نقشه های کاداستر نقش موثری ایفا نموده است.

این سازمان در دوران دفاع مقدس خدمات ارزنده‌ای در خصوص تهیه نقشــه از مناطق مرزی ارائه کرده است. به عنوان مثال می توان به تهیه نقشه‌های۱:۱۰۰۰۰ آبادان (منطقه فاو تا چزابه) در این دوران اشاره نمود.

در دوران سازندگی پس از دفاع مقدس نیز فعالیت‌های گسترده‌ای شامل آموزش نیروی انسانی، خرید تجهیزات، برنامه‌ریزی طرحها و پروژه‌های مختلف شامل طرح تهیه نقشه‌های پوششی کشور در مقیاس ۱:۲۵۰۰۰، تهیه اطلس‌های ملی، تکمیل شبکه‌های مبنایی، تهیه چارت‌های دریایی، تهیه نقشه رقومی شهرهای کشور در مقیاس۱:۲۰۰۰، ایجاد پایگاه اطلاعات مکانی ملی، تهیه و چاپ انواع نقشه‌های موردی و موضعی کشور را آغاز نمود.

این سازمان در بیش از پنج دهه فعالیت، جایگاه خود را به عنوان هدایت کننده اصلی تولیدات نقشه و اطلاعات مکانی در کشور تثبیت نموده است.

در یک دهه اخیر نیز سازمان با گسترش دامنه کاربران و کاربردهای نقشه و اطلاعات مکانی در کشور موفق شده است اطلاعات مکانی را به عنوان یکی از عناصر اصلی برنامه‌ریزی، مـدیـریـت و توسعه مبتنی بر دانایی در راستای چشم انداز بیست ساله و برنامه‌های توسعه پنج ساله کشور مطرح نماید.

قرار است در ادامه همین روند در سال های پیش رو با ایجاد انواع سرویس های نقشه و اطلاعات مکانی تولید شده توسط بخش های دولتی و خصوصی، پایگاه‌های اطلاعاتی مختلف با کاربردهای متعدد در کشور و با توجه به فعالیت‌ها و خدمات ارائه شده، سازمان نقشه برداری از تعامل مطلوب تر با طیف گسترده تری از کاربران برخوردار شود.

در حـال حـاضـر با استفاده از نقشه ها و اطلاعات مکانی تهیه شده توسط سازمان نقشه بـرداری کشـور، پایگاه های داده متنوعی با کاربردهای فراوان ایجاد شده است. این سازمان با خدمات ارائه شده طیف وسیعی از کاربران را تحت حمایت خـود قـرار داده و در عیـن حال زمینه حمایت دولت از بخش خصوصی در فعالیت های نقشه برداری را فراهم می کند.

بررسی ها نشان می دهد که در زمینه تهیه نقشه و اطلاعات مکانی، توانایی و جایگاه کشور در مقایسه با کشورهای در حال توسعه و کشورهای توسعه یافته بارز و آشکار است.

برای اثبات این امر می توان به تهیه و بازنگری بیش از ۹۰۰۰ برگ نقشه پوششی کشور در مقیاس ۱:۲۵۰۰۰ و تهیه نقشه های رقومی ۱:۲۰۰۰ بسیاری از شهرهای کشور اشاره نمود.

این سازمان همچنین ریاست کمیته ملی نام نگاری و یکسان سازی نام های جغرافیایی را برعهده دارد که این کمیته تخصصی ایجاد هماهنگی در نام گذاری موقعیت های مختلف مکانی را در سطح کشور برعهده دارد.

استقرار کامل نظام اطلاعات پایه مکانی کشور و زیرساخت ملی داده مکانی (NSDI) از دیگر مأموریت های سیاست گذار، سازمان نقشه برداری است که این سازمان را از یک تولیدکننده صرف داده های مکانی به سازمانی تنظیم کننده که زیرساخت لازم برای استانداردسازی تولید داده مکانی را در کشور فراهم کرده و زمینه تبادل، به اشتراک گذاری و نظارتی اطلاعات مکانی در گستره ملی را ایجاد می نماید، ارتقاء می دهد.

پایش تغییرات هندسی سرزمینی اعم از تغییرات ارتفاعی، ثقلی و مسطحاتی یکی از وظایف اساسی این سازمان است که در مدیریت مخاطرات طبیعی همچون فرونشست دشت ها و پهنه های زلزله خیز کشور اهمیت به سزایی دارد.

سازمان نقشه برداری کشور از لحاظ قانونی وابسته به سازمان برنامه و بودجه کشور است و وظایف حاکمیتی محوله از طریق آن سازمان به سازمان نقشه برداری کشور ابلاغ می گردد، گرچه نقش این سازمان در فعالیت‌های وزارتخانه های دیگری چون راه و شهرسازی، نیرو، کشور، کشاورزی و… نیز قابل توجه است.