خاک شنی و رُسی عمیق با زهکشی خوب، برای رشد گندم مناسب است. اصولاً میزان عملکرد گندم در شرایط دیم (آبیاری با باران)، در خاکهای ریز بافت بیشتر است. چون این قبیل خاکها قادرند آب را بهتر و به مدت طولانی‌تر در خود نگهدارند. اما در شرایط آبی (که کشاورز خود گیاه را آبیاری می‌کند)، معمولاً گندم زیاد تحت تأثیر بافت خاک خود قرار نمی‌گیرد. گندم هم مانند سایر گیاهان نمی‌تواند در خاک خشک جوانه بزند.
گندم بهاره به دلیل ذخیره شدن رطوبت زمستانی در خاک، همواره رطوبت مورد نیاز خود را دارد. اما رطوبت خاک گندمهای پاییزه معمولاً فرایند جوانه‌زنی را با مشکل مواجه می‌نماید. اگر برای جوانه زنی یا رشد اولیه جوانه، خاک رطوبت کافی نداشته باشد بذرها ممکن است بپوسند یا در معرض صدمات ناشی از سرما قرار گیرند.
شرایط مناسب برای رشد گندم، آب و هوای خنک در دوره رشد رویشی، آب و هوای معتدل در دوران تشکیل دانه و آب و هوای گرم و خشک در زمان برداشت محصول است؛ بنابراین در مناطقی که زمستانهای سخت دارند، کشت گندم با مشکلاتی از قبیل سرمازدگی زمستانی مواجه می‌شود. البته باید بدانیم که گندم در برابر خشکی مقاومت چندانی ندارد و نمی‌تواند به مدت طولانی، خشکی و کم‌آبی را تحمل نماید.
اما قادر است خود را با شرایط خشک تا حدی تطبیق داده و با تشکیل یاخته‌های کوچک‌تر که در نهایت سبب تشکیل برگ‌های کوچک شده و در نتیجه روزنه‌ها کوچک‌تر می‌شود، سطح تعریق را کاهش دهد و از اثرات سوء کم‌آبی تا حدی محفوظ بماند.
مرحله اول
تهیه بستر مناسب جهت کشت گندم دیم
هدف از تهیه بستر در زراعت گندم دیم نرم کردن خاک زراعی برای کشت یکنواخت بذر، از بین بردن علفهای هرز و در نهایت ایجاد شرایط مطلوب در خاک مزرعه جهت رشد و نمو گیاه می باشد.
تهیه بستر زراعی در زراعت گندم دیم بستگی به ادوات در دسترس کشاورزی دارد و نمی توان نسخه مشخصی از روشهای خاک ورزی را برای تمام کشاورزان در نظر گرفت.
اکثر کشاورزان از گاوآهن برگرداندار برای شخم استفاده می کنند چون بیشتر از سایر ادوات شخم در دسترس می باشد.
در منابع علمی برای آماده کردن زمین در زراعت‌های دیم جهت حفظ رطوبت خاک زراعی استفاده از گاوآهن‌های قلمی و پنجه غازی توصیه می شود.
زیرا این گاوآهن‌ها علاوه بر اینکه خاک را بر نمی گردانند تا رطوبت ذخیره شده در خاک حفظ شود، محاسن دیگری چون سبکی وزن و سرعت عمل بیشتر و کاهش هزینه و استهلاک ادوات را نیز دارند.
بیشتر از این ادوات برای عملیات شخم در سال آیش استفاده می گردد تا رطوبت موجود در خاک ناشی از بارندگیهای پاییزه و بهاره در سال آیش در خاک ذخیره گردد.
خاک ورزی با گاو آهن‌های قلمی و پنجه غازی در حفظ ذخیره رطوبت بسیار موثرتر است و حتی موجب جوانه زدن بذور کشت شده قبل از وقوع اولین بارندگی موثر پاییزه می گردد.
در صورت رعایت تناوب آیش-گندم، یک بار شخم در اواسط بهار و یک بار در اواخر بهار برای مبارزه با علفهای هرز و آماده سازی زمین برای کشت در پاییز توصیه می شود.
در صورتی که مزرعه علف هرز زیادی نداشته باشد، یک مرحله شخم در اواخر بهار در صورت مناسب بودن رطوبت خاک توصیه می گردد.
نکته مهمی که کشاورزان گندم کار دیم باید رعایت نمایند این است که با عملیات بیش از حد خاک ورزی، خاک سطح مزرعه را بسیار نرم و به عبارت دیگر خاک را پودر نکنند، چون در صورت وقوع بارندگی شدید بعد از کشت، خاک مزرعه سله می بندد و خروج گیاهچه گندم را با مشکل مواجه می سازد و به همین دلیل درصدی از گیاهچه‌ها توانایی خروج از خاک را ندارند، که این موضوع موجب می گردد سطح سبز مزرعه کاهش یابد.همچنین بسیاری از گیاهچه‌ها نیز به دلیل سله بسیار دیر از خاک خارج می شوند و گیاه ضعیفی در سطح مزرعه تولید می گردد و توان محصول مزرعه را کاهش می دهد.
برای جلوگیری از این مشکل مزرعه باید طوری آماده شود که کلوخه‌هایی به قطر بین ۵ تا ۱۰سانتیمتر در سطح خاک مزرعه ایجاد گردد.
معمولا در اکثر مناطق دیم ایران در مناطق سرد و معتدل سرد، زراعت حبوبات دیم مانند نخود بهاره و پاییزه، عدس پاییزه توصیه می‌گردد.
در صورت رعایت تناوب و کشت محصولات فوق در تناوب با گندم، برای تهیه زمین توصیه می گردد که بلافاصله بعد از برداشت این محصولات، عملیات شخم انجام شود.
چون رطوبت خاک در حدی است که عملیات شخم به خوبی انجام می شود و کلوخ‌های بزرگ در مزرعه ایجاد نمی گردد.
در پاییز قبل از کشت کافیست که این مزرعه با دیسک یا ماله برای عملیات کشت با بذر کار تسطیح گردد. به این ترتیب با رعایت این نکته با حداقل هزینه مزرعه برای کشت آماده می گردد.
یکی از روشهای موثر برای مبارزه با این آفت در مزارع آلوده عملیات خاک ورزی است، که در زیر به آن اشاره می شود.
عملیات خاکورزی در گندم دیم :
نخستین مرحله برای زراعت محصولات دیم آماده سازی زمین تحت عنـوان عملیـات خـاک ورزی صـورت میگیرد شامل دو بخش خاک ورزی اولیه و ثانویه می‌باشد.
خاک ورزی اولیـه عمومـاً در عمـق بـیش از ۱۵سانتی متر خاک انجام می‌شود، و هدف‌های اصلی و مورد انتظار از آن، باز نمودن ذرات خاک جهـت نفـوذ آب، هوا و ایجاد محیطی مناسب برای رشد و توسعه ریشه می‌باشد.
در مناطق دیـم اصـول حـاکم در عملیـات زراعی بایستی با هدف ایجاد شرایط مناسب به منظور اسـتفاده بهینـه از نـزولات آسـمانی و حفاظـت از خـاک باشد.
نوع وسیله خاکورز در شرایط دیم به فاکتورهایی نظیر:
نوع و مقدار علفهای هرز، ساختمان و بافت خاک، نوع تناوب زراعی، طول دوره آیش، پتانسیل فرسایش، میزان بارندگی و زمان انجام عملیات خاکورزی بستگی دارد.
در سیستمهای مختلف تناوب، ذخیره آب در خاک از مسائل اصلی تولید محصولات دیم در نواحی نیمه خشک و نیمه مرطوب است، به نحوی که گیاه بعدی دچار تشنگی شدید نشده و تولید مناسبی را داشته باشد.
نتایج بررسیهای انجام یافته در مناطق سردسیر کشور (آذربایجان شرقی) نشان داده که در سیستم تناوب آیش– گندم استفاده از گاوآهن قلمی در پاییز، بیشترین میزان عملکرد محصول (۱۸۲۵کیلوگرم در هکتار ) را دارا بوده است.
بر اساس همین تحقیقات، کاربرد گاوآهن قلمی در پاییز + استفاده از پنجه غازی در بهار، نسبت به سایر روشهای خاکورزی، از میزان رطوبت وزنی بیشتری برخوردار بوده به طوری که میزان رطوبت خاک در زمان قبل از کاشت گندم در عمق ۲۰-۱۰ سانتیمتری خاک بیش از سایر روش‌ها (۲۳/۱۷ %ر طوبت وزنی) بود.
۱ – بذرکار مناسب کشت گندم دیم :
بهترین بذر کار برای کشت در شرایط دیم، بذر کاری است که بذر را بطور یکنواخت در سطح مزرعه پخش کند و در عمق مناسب قرار دهد.
در شرایط زراعت گندم دیم در ایران در برخی از مناطق که تراکتورها ضعیف، فرسوده و چندان قوی نیستند بذرکارها باید سبک و قابل حمل و کشش در سطح مزرعه توسط این تراکتورها باشند.
بهتر است که بذرکارها مخزن کود جداگانه داشته باشند تا همزمان کود و بذر را با یک بار تردد تراکتور در مزرعه پخش کند و ضمنا قادر باشد که کود را به صورت نواری در زیر ردیفهای کشت قرار دهد تا بازدهی مصرف کود افزایش یابد.
یکی از مسائل و مشکلات زراعت گندم دیم در ایران، فاصله بیش از حد بین ردیفهای کشت، در مزارعی است که توسط برخی از بذرکارهای موجود کشت می شوند.
در بهترین شرایط نحوه پخش بذر در زراعت گندم دیم باید طوری باشد که فضای مساوی در اختیار تک تک بذرها قرار گیرد.
بعنوان مثال اگر وزن هزار دانه بذر گندمی ۳۵ گرم باشد و تراکم کشت را ۴۰۰ بذر در متر مربع در نظر بگیریم ( ۱۴۰ کیلوگرم در هکتار) و اگر بخواهیم فضای مساوی در اختیار هر بذر قرار بگیرد،
فاصله هر بذر از بذر دیگر باید ۵ سانتیمتر باشد و به عبارت دیگر بذور باید در چهار گوشه یک مربع به اضلاع ۵ سانتیمتر قرار بگیرند و بنابراین در بهترین شرایط فاصله بین ردیفهای کشت باید ۵ سانتیمتر باشد و فاصله هر بذر روی ردیف کشت نیز باید ۵ سانتیمتر باشد و بهترین بذر کار برای کشت گندم دیم بذر کاری است که این قابلیت را داشته باشد، ولی بذر کارهای موجود در بازار فعلاً این توانایی را ندارند.
در صورتیکه مزارع گندم دیم به این روش کشت شود، گیاهچه‌های گندم فضای کافی و بدون رقابتی برای جذب نور و جذب مواد غذایی از خاک برای رشد اولیه قوی دارند و سریع سطح خاک را می پوشانند تا از تبخیر سطح جلوگیری نمایند و با علفهای هرز بهتر رقابت کنند.
در صورتیکه فاصله بین ردیفهای کشت مثلا ۱۷ تا ۲۵ سانتیمتر، برای کشت ۴۰۰ بذر در متر مربع در نظر گرفته شود، فاصله بین بذور بر روی ردیفهای کشت بیش از حد کم می شود
ولی فاصله بین ردیفهای کشت بیش از حد زیاد می شود، که این موضوع دلیل علمی قانع کننده ای ندارد.
مدلهایی از بذر کار در بازار یافت می شوند که فاصله ردیفهای کشت در آنها برابر ۱۰ سانتیمتر است و این بذرکارها بیشتر برای زراعت گندم آبی و کشت در شرایطی طراحی شده است که خاک مزرعه به خوبی آماده شده باشد. با توجه به مطالب ذکر شده در بالا، بذر کاری برای زراعت غلات دیم مناسب است که فاصله ردیفهای کشت آن به ۵ سانتیمتر نزدیک تر باشد.
بنابراین بذر کاری با فاصله ردیف ۱۰ سانتیمتر بهتر از بذرکاری با ردیف کشت ۱۵ سانتیمتر است.
برخی از کشاورزان که با رعایت اصول صحیح زراعی و داشتن امکانات کافی برای آماده سازی خاک مزرعه، از بذرکارهای گندم آبی با فاصله ردیف کشت ۱۰ سانتیمتر برای کشت گندم دیم استفاده می کنند.
میزان بذر :
میزان بذر بر اساس تعداد ۳۵۰-۳۰۰ دانه در متر مربع بر اساس وزن هزار دانه در ارقام گندم نان (حدود ۱۴۰-۰۱۱۰کیلوگرم در هکتار) خواهد بود.
توجه : در مناطقی با بارندگی کمتر و خطر خشکی ممتد و گرما توصیه می‌شود که میزان بذر ۱۰ درصد کمتر از مقدار بذر توصیه شده در نظر گرفته شود.
تاریخ کاشت :
کشت گندم در ایران صرف نظر از تیپ رشد ارقام و واریته‌های مختلف آن (زمستانه، بهـاره و بینـابین) عمومـا در فصل پائیز انجام میگیرد.
کاشت بذر در خاک خشک برای بسیاری از گیاهان مخاطره آمیز است چون بارندگی ممکن است جهت جوانه زدن کافی، ولی برای سبز شدن و ادامه رشـد گیـاه کـافی نباشـد، ولـی گیاهانی نظیر گندم و جو که می‌توانند بطور مؤثری چند دوره خشکی بین جوانه زدن و سبز شدن کامـل را تحمل نمایند را می‌توان در این شرایط کشت نمود.
خطر کاشت در خـاک خشـک بـا در نظـر گـرفتن احتمال افزایش عملکرد که در اثر طولانی تر شدن فصل رشد و استفاده مؤثر از نـزولات آسـمانی ابتـدای فصل رشد حاصل می‌شود قابل توجیـه اسـت.
بایـد زمـان کاشـت گنـدم مـوقعی باشـد که در صـورت وقـوع بارندگی موثر، فرصت زمانی لازم برای رشد اولیـه گیاهچـه‌ها در پـائیز بـرای ورود بـه فصـل زمسـتان و سـرما (ورنالیزاسیون) وجـود داشـته باشـد.
تغییـرات دمـا در مزرعـه بـر میـانگین تعـداد بـذرهای جوانـه زده، سـرعت جوانه زنی و سبزشدن یکنواخت تأثیر میگذارد.
در اقلیم سرد شامل:
۱ -در مناطق خیلی سرد کوهستانی از اواخر شهریور لغایت نیمه اول مهرماه قبل از اولین بارندگی موثر پاییزه
۲ -در مناطق سردسیر از اول مهرماه لغایت ۲۵ مهر ماه و قبل از از اولین بارندگی موثر پاییزه.
روش کاشت :
استفاده از خطی کار با فاصله خطوط کشت ۱۷- ۱۵ سانتی متر در گندم.
استفاده از خطی کار با قابلیت جایگذاری کود در زیر بذر ) کود ۶ سانتیمتر زیر بذر.
اگر از دستگاه‌های کاشت مستقیم برای کشت گندم استفاده شود، پیشنهاد می‌شود از دستگاه‌هایی که دارای شیار بازکن تیغه ای دارند استفاده شود، چون این دستگاهها می‌توانند کود را در عمق ۴ سانتیمتر زیر بذر جایگذاری کنند، در حالیکه دستگاه‌های کشت مستقیم با شیاربازکن بشقابی فقط توانایی جایگذاری کود تا ۲ سانتیمتر زیر بذر را دارند.
دستیابی به فاصله ردیفهای کم (کمتر از ۱۵ سانتی متر) امری مهم در زراعت غلات دیم می‌باشد.
چرا که فاصله زیاد بین دو ردیف کشت موجب رشد بیشترعلف‌های هرز، افزایش تبخیر و از همه مهم تر عدم یکنواختی بذر در واحد سطح (افزایش تراکم در روی ردیف ) و موجب کاهش عملکرد محصول خواهد شد.
لذا خطی کارهایی با فاصله خطوط کمتر و نیز دارای قابلیت حفظ فواصل خطوط در حین کاشت تاثیر مثبتی برروی عملکرد گندم می‌توانند داشته باشند.
عمق کاشت :
در مناطق سردسیرکشور عمق کاشت مناسب گندم دیم ۴ الی ۵ سانتیمتر در نظر گرفته می‌شود.
از عواملی که در عمق کاشت گندم مؤثرند می‌توان به ویژگیهای رقم از نظر طول کلئوپتیل، اندازه و میزان پروتئین دانه اشاره نمود.
کاشت عمیق موجب کاهش درصد سبز وکاهش تعداد پنجه بارور شده که کاهش عملکرد را به دنبال خواهد داشت.
تاثیر منفی کاشت عمیق در کشت‌های دیر به دلیل کند شدن سرعت جوانه زنی در خاک سرد بیشتر نمایان می‌شود.
بررسیهای انجام یافته بیانگر کاهش درصد سبز در عمق‌های بیشتر از ۱۲- ۱۰ سانتی متر می‌باشد.
تذکر: منظور از عمق کاشت، مقدار خاک قرار گرفته بر روی بذر می‌باشد.
اﻧﺘﺨﺎب ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻮع رﻗﻢ ﮔﻨﺪم، ﺗﻬﻴﻪ و ﻣﺼﺮف ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ و ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﻬﺎدهﻫﺎ، ﻓﺮاﻫﻢ کردن و ﺑﻪ ﻛﺎرﮔرفتن ادوات و ﻣﺎﺷﻴﻦآﻻت ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮای شخم وکاشت، تغذیه مناسب وکنترل آﻓﺎت و ﺑﻴﻤﺎری‌ها و رعایت تناوب کشت عوامل داشتن مدیریت مناسب کاشت گندم است.
برای کشت گندم آبی کشور از نظر آب و هوایی به چهار ناحیه تقسیم می‌شود:
اﻗﻠﯿﻢ ﮔﺮم و ﻣﺮﻃﻮب ﺳﻮاﺣﻞ درﯾﺎی ﺧﺰر
اقلیم گرم و خشک جنوبی
اﻗﻠﯿﻢ ﻣﻌﺘﺪل ﻓﻼت ﻣﺮﮐﺰی
اﻗﻠﯿﻢ ﺳﺮد کوهستانی
برای کشت گندم دیم کشور از نظر آب و هوایی به سه ناحیه تقسیم می‌شود:
اقلیم سرد:
اقلیم سرد با متوسط بارندگی متوسط (متوسط بارندگی بین ۳۰۰ تا ۴۸۰ میلی‌متر): این اقلیم شامل اﺳﺘﺎنﻫﺎی آذرﺑﺎﯾﺠﺎن ﺷﺮﻗﯽ، ﻏﺮﺑﯽ، ﮐﺮدﺳﺘﺎن، زﻧﺠﺎن، اردﺑﯿـﻞ، ﻣﻨـﺎﻃﻖ ﺳﺮدﺳـﯿﺮی و ﻗﺴﻤﺖ ﻫﺎﯾﯽ از اﺳﺘﺎن ﻗﺰوﯾﻦ، ﭼﻬﺎر ﻣﺤﺎل و ﺑﺨﺘﯿﺎری، ﻓﺎرس، ﮐﺮﻣﺎﻧﺸﺎه و ﮐﻬﮕﯿﻠﻮﯾﻪ و ﺑـﻮﯾﺮ اﺣﻤـﺪ
اقلیم سرد با باران کم (متوسط بارندگی کمتر از ۳۰۰ میلی‌متر): اﺳﺘﺎن ﻫﺎی ﻫﻤﺪان، ﺳﻤﻨﺎن، ﻣﺮﮐﺰی و ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﺷﻤﺎل ﺧﺮاﺳﺎن
اقلیم معتدل:
اقلیم معتدل با بارندگی متوسط به بالا(متوسط بارندگی بین ۳۰۰ تا ۴۸۰ میلی‌متر): اﺳﺘﺎنﻫﺎی ﮐﺮﻣﺎﻧﺸﺎه، ﺗﻬﺮان و ﻗﺴﻤﺖ ﻫﺎﯾﯽ از اﺳﺘﺎنﻫﺎی ﻟﺮﺳﺘﺎن، اﯾﻼم، ﻗﺰوﯾﻦ، ﭼﻬﺎر ﻣﺤﺎل ﺑﺨﺘﯿـﺎری و فارس
اقلیم معتدل با بارندگی کم(متوسط بارندگی کمتر از ۳۰۰ میلی‌متر): ﺷﺎﻣﻞ ﻗﺴﻤﺖ ﻫﺎﯾﯽ از اﺳﺘﺎنﻫﺎی ﺧﺮاﺳﺎن، ﻣﺮﮐﺰی، اﺻﻔﻬﺎن و ﻓﺎرس
اقلیم گرمسیر:
اقلیم با بارندگی متوسط و بالا(متوسط بارندگی بین ۳۰۰ تا ۴۸۰ میلی‌متر): اﺳﺘﺎن ﻫﺎی ﮔﻠﺴـﺘﺎن، ﻣﺎزﻧـﺪران، اﯾـﻼم، ﮔـﯿﻼن، ﺧﻮزﺳـﺘﺎن و قسمت‌هایی از اﺳـﺘﺎن ﻫـﺎی ﻟﺮﺳـﺘﺎن،ﮐﻬﮕﯿﻠﻮﯾﻪ و ﺑﻮﯾﺮاﺣﻤﺪ، ﻓﺎرس و ﮐﺮﻣﺎﻧﺸﺎه
اقلیم گرم با بارندگی کم(متوسط بارندگی کمتر از ۳۰۰ میلی‌متر): اﺳﺘﺎن ﻫﺎی ﺑﻮﺷﻬﺮ، ﻫﺮﻣﺰﮔﺎن، ﺳﯿﺴﺘﺎن و ﺑﻠﻮﭼﺴﺘﺎن، ﺧﻮزﺳﺘﺎن و ﻗﺴﻤﺘﯽ از اﺳـﺘﺎن ﺧﺮاﺳـﺎن
عملیات خاکورزی:
هدف از خاکورزی در کاشت غلات دیم زیر و روکردن خاک، نرم کردن و نفوذپذیر کردن خاک نسبت به آب، هوا و ریشه، از بین بردن شیب زمین، افزایش قابلیت نگهداری آب و زیرخاککردن بقایای گیاهان برای استفاده از آنها است. شامل خاکورزی اولیه(شخم عمیق) و خاکورزی ثانویه است.
روشهای تشخیص عنصر غذایی گیاه: برای تعیین مقدار عناصر خاک باید آزمایش تجزیه خاک اجام داد.
کاربرد کودهای ازته باید در چند نوبت (کاشت، پنجه زنی، ساقه دادن، گلدهی وگرده افشانی) به شکل سرک انجام باشد. کودهای فسفره مانند سوپر فسفات تریپل قبل از کاشت و کودهای پتاسیمی مانند سولفات پتاسیم و کلرید پتاسیم دو قسمت شود(یک قسمت قبل از کاشت به همراه کمی کود ازته و یک قسمت در زمان ساقه رفتن) داده شود.
