حمل و نقل ریلی باعث تقویت هر چه سریعتر بخش های مختلف اقتصادی کشورها می گردد. و با دارا بودن قابلیت هایی چون: حمل انبوه، صرفه جویی در مصرف انرژی، ایمنی بیشتر، کمترین سهم در آلودگی محیط زیست و... مزایای نسبی در مقایسه با سایر بخش های حمل و نقل (جاده ای، هوایی، دریایی) دارست که همزمان با پیشرفت سریع فناوری، دستیابی به سرعت های بالا و کنترل شده را نیز میسر می سازد.
حمل و نقل ریلی در میان انواع بخش های حمل و نقل (هوایی، دریایی و جادهای) بیشترین کارآیی را در برابر انرژی مصرفی تولید می کند و این در حالی است که کمترین آسیب را به محیط زیست وارد می کند، به گونه ای که به صنعت سبز معروف شده است. هدف از حمل و نقل، جابه جایی انسان و کالا از نقطه ای به نقطه دیگر، به طور مطلوب و مقبول و یا تولید خدمات حمل و نقل یا تقاضای جابجایی انسان و کالا به طور هماهنگ، جامع، یک پارچه، ایمن، فراوان، منظم، سریع، راحت و ارزان است.
صنعت حمل و نقل به عنوان پیش نیاز و زیربنای توسعه، دارای نقش اساسی و کارآمد در باروری امکانات و استعدادهای بالقوه جوامع بوده که از طریق جابجایی بار و مسافر، پیوند ناگسستنی بین عوامل مختلف رشد و توسعه را فراهم می آورد و موجب برقراری و تقویت هر چه سریعتر بخش های مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشورها می شود که بدین ترتیب نقش و اهمیت خود را به عنوان یکی از مؤثرترین شاخصهای رشد و توسعه نمایان می سازد.
حمل و نقل ریلی باعث تقویت هر چه سریعتر بخش های مختلف اقتصادی کشورها میگردد. و با دارا بودن قابلیت هایی چون: حمل انبوه، صرفهجویی در مصرف انرژی، ایمنی بیشتر، کمترین سهم در آلودگی محیط زیست و… مزایای نسبی در مقایسه با سایر بخش های حمل و نقل (جاده ای، هوایی، دریایی) دارست که همزمان با پیشرفت سریع فناوری، دستیابی به سرعت های بالا و کنترل شده را نیز میسر می سازد.
وجود نواحی حاشیهای و دور افتاده، وسعت و پراکندگی زیاد قطبهای صنعتی و تولیدی، کانون های جمعیتی ومنابع معدنی و طبیعی، شرایط استراتژیک منطقه ای و بسیاری عوامل دیگر، اهمیت ارتباطات در گسترش بستر توسعه و بارور ساختن تواناییها و امکانات رشد در جوامع را مشخص می کند.
در میان زیربخش های حمل و نقل، راه آهن به عنوان شریان ارتباطی مؤثر، جایگاه ویژه ای را مانند ایمنی، صرفه جویی های اقتصادی و سوختی، جلوگیری از آلودگی ها و نزدیک شدن به استانداردهای زیست محیطی با توجه به افزایش قیمت سوخت در آینده و توجه به تعهد جهانی به حفظ محیط زیست و همچنین وابستگی غیرقابل انکار صنعت فولاد و معادن در رشد و توسعه اقتصادی تمامی کشورها، به خود اختصاص داده است.
یکی از مزیتهای مهم حمل ونقل ریلی آلودگی کمتر محیط زیست است که امروزه در مسائل توسعه یک پارامتر حساس و تعیین کننده به شمار میرود. با شروع قرن بیستم به علل گوناگون، تعادل مطلوب و بسیار حساس و ظریفی که بین فعالیتهای انسانی و منابع محیط زیست وجود داشت شروع به تغییر نمود. در نتیجه انقلاب صنعتی، شهرنشینی و توزیع نامعقول جمعیت و به خصوص تراکم جمعیت شهری تغییر در الگوی مصرف و بهره برداری از منابع و کیفیت زندگی و مهاجرت های شتابان و فزاینده ملی و منطقهای به عنوان پدیده هایی نوین پا به عرصه وجود نهادند.
مشخصه فعلی بخش حمل ونقل، ارزانی نسبی قیمت سوخت و سهم بالای حمل و نقل جادهای میباشد که تاثیرات سویی بر محیط زیست نیز دارد.
بنابراین صاحبان کالا و مسافران، اصلیترین دارایی و مشتری حمل ونقل ریلی هستند. حملو نقلی که امروزه به دلیل هزینه های پایین، ایمنی درجابجایی کالا و امنیت جان مسافران، جزو محبوبترین انتخابهای مخاطبان درون شهری برون شهری و حتی برون مرزی است.
امنیت در مسافرت و انتقال محمولهها با قطار نسبت به سایرگزینههای موجود حمل ونقل مسئله مهمی است که درصورت مهیا بودن زیرساختهای لازم حمل و نقل ریلی این صنعت میتواند جایگاه حقیقی خود را درآیندهای نه چندان دور یافته و سود سرشاری برای سرمایهگزاران آن به ارمغان میآورد.
درنگاه ملی حرفهای زیادی دراین صنعت، به عنوان انتخاب اول وجود دارد؛ از جمله این که حمل و نقلریلی به عنوان «حمل ونقل سبز» خوانده می شود و در آن کاهش مصرف سوخت و ترافیک به عنوان یکی دغدغه های بزرگ شهرهای صنعتی به نسبت حمل و نقل جاده ای، بسیارحائز اهمیت است.
بخش حمل ونقل به عنوان یکی از بزرگترین مصرفکنندگان فراوردههای نفتی، سالیانه حدود ۴۰درصد از کل فراوردههای نفتی را مصرف میکند و از بخشهای مؤثر در مصرف انرژی و آلودگی محیط زیست میباشد.
سوخت مصرفی راهآهن تنها گازوییل است در حالی که بخش جاده از ۳ نوع سوخت گازوییل، بنزین و گاز استفاده میکند.
بر طبق آمار، نسبت مصرف سوخت در بین وسایط نقلیه جادهای و ریلی در بخش حمل بار، با توجه به نوع وسیله نقلیه (کامیون و تریلی) از یک به شش تا یک به نه متفاوت میباشد. در بخش مسافر نیز نسبت مصرف گرچه بسیار نزدیکتر است اما راهآهن همچنان کمتر از جاده در بخش مسافر سوخت مصرف مینماید .
شاخصترین دلایل تفاوت شدت مصرف سوخت راهآهن و جاده به شرح ذیل میباشند:
۱- بهرهوری پایین حمل بار و مسافر در جاده که ناشی از پایین بودن ضریب حمل بار و خالی حرکت کردن وسایط نقلیه جادهای میباشد.
۲- بر طبق استانداردهای بینالمللی نسبت مصرف سوخت در راهآهن و جاده باید به صورت ۲به۱یا ۳به۱باشد. فرسودگی و کهنگی ناوگان جادهای و ریلی، عمر بالای ناوگان و شرایط جغرافیایی جادهها و ریلها باعث گردیده این نسبت در حدود ۷ به ۱ باشد.
۳- هزینههای خارجی آلودگیهای ناشی از مصرف سوخت در بخش حملونقل زمینی زیاد است که باز هم سهم حمل و نقل جادهای در هزینه خارجی بیش از حمل و نقل ریلی است. این هزینه ناشی از میزان تصادفات و میزان آلایندههای سوختی میباشد.
هماکنون بخش ریلی حملونقل، علیرغم سهم ۱۵ درصدی از حملونقل بار و مسافر در کشور، تنها ۲ درصد مصرف گازوئیل را به خود اختصاص میدهد. آمار بانک جهانی حاکی از آن است که میزان مصرف سوخت در راهآهن برای حمل هزار تن بار، ۷/۶ لیتر و در حملونقل جادهای، ۳۳ لیتر است. بر همین اساس برای جابهجایی هر یکهزار تن- کیلومتر بار، توسط راهآهن، ۳۰ لیتر سوخت صرفهجویی میشود که با توجه به حمل متوسط سالانه ۱۶ میلیارد تن- کیلومتر در بخش ریلی، سالانه۴۸۰ میلیون لیتر سوخت، صرفهجویی میشود.
با توجه به آمار منتشر شده، مقدار مصرف سوخت در بخش ریلی در شرایط برابر، ۱۰ درصد کمتر از اتوبوس، ۳۰ درصد کمتر از مینیبوس، ۷۵ درصد کمتر از اتومبیل سواری و ۸۵ درصد کمتر از هواپیما است. از اینرو، بخش ریلی، در جابهجایی هر نفر کیلومتر، ۵/۰ میلیمتر نسبت به اتوبوس، ۳ میلیلیتر نسبت به مینیبوس، ۷/۲۱ میلیلیتر نسبت به سواری و ۷/۴۱ میلیلیتر نسبت به هواپیما در مصرف سوخت صرفهجویی میکند.
باتوجه به مصرف پائین انرژی، یکی دیگر از ویژگیهای مهم حملونقل ریلی، ایجاد آلودگی کمتر و سازگاری آن با محیطزیست است، از اینرو، این بخش از حملونقل را «حملونقل سبز» نامیدهاند. محاسبات صورت گرفته نشان میدهد که در ازای حمل برابر بار و مسافر، حملونقل جادهای ۸ برابر حملونقل ریلی، در تولید آلایندههای زیستمحیطی نقش دارد.
سیستم ریلی از جمله بخشهایی است که علاوه بر ایجاد اشتغال در واحدهای صنعتی، در یک دوره بلندمدت مشاغل خدماتی متنوعی را ایجاد میکند. بطور متوسط ساخت و بهرهبرداری هر دستگاه واگن مسافری برای ۱۵ نفر در یک دوره ۳۰ ساله ایجاد اشتغال مینماید.
راهآهن به ازای ظرفیت مساوی حملونقل معادل ۲/۰ الی ۳/۰ حملونقل جادهای زمین اشغال میکند.
امکانات قابل توجهی از قبیل وسایل خواب، سرویس و پذیرایی در داخل رستوران و کوپه، بهداشت و نظافت، سیستم تهویه مطبوع، روشنایی و نیز تامین امنیت حریم افتاده و خانوادهها در طول سفر، مسافرت با قطار را راحتتر و آسوده میسازد.
با توجه به توزیع و پراکندگی مناسب مراکز فروش بلیت در سراسر کشور (حتی مناطقی که دارای خطوط راهآهن نیستند) و رایانهای بودن سیستم فروش و امکان پیشفروش یک ماهه، مسافران به راحتی و سهولت میتوانند در بیش از ۵۰۰ مرکز فروش، بلیت مورد نظرشان را تهیه کنند.
میزان جابهجایی مسافر با یک قطار معادل با ۱۷ دستگاه اتوبوس و یا ۳ فروند هواپیماست. بهعبارت دیگر تنها در مسیر تهران- مشهد در صورت توقف قطارها، نیاز به ۶۰ پرواز هوایی در روز و یا بیش از ۳۵۰ اتوبوس است که ترافیک و تصادفات ناشی از آن قابل برآورد است.
