پرورش ماهی به صورت مصنوعی در چین شروع شد و سابقه پرورش در این کشور به بیش از ۳۰۰۰ سال قبل در منطقه ین دیناس تی مربوط می شود. فان لی اولین فردی بود که اصول پرورش ماهیان آب شیرین را تدوین کرد. با وجود سابقه طولانی در پرورش ماهی در استخر، سابقه تکثیر مصنوعی ماهیان کوتاه است. اولین گام در لقاح مصنوعی بوسیله دانشمند آلمانی لوتویک یاکوبی برداشته شد. او از ماهی ماده و نر قزل آلای آماده بصورت جداگانه تخم و اسپرم بدست آورد و آنها را با هم مخلوط کرد که این اولین لقاح مصنوعی تخم ماهی بود. در مورد ماهی های گرمابی در سال ۱۹۳۰، مولدین آماده، از محل های تخم ریزی طبیعی صید و لقاح مصنوعی داده شدند، ولی القاء تخم ریزی به مولدین با روش تزریق در سال ۱۹۳۴ بوسیله زیست شناسان برزیلی آغاز شد. و بعد در آسیا و اُروپا و آمریکای شمالی توسعه یافت. در سال ۱۹۵۸ مولدین کپور نقره ای و سرگنده پرورش یافته دراستخرهای خاکی را با تزریق عصاره غده هیپوفیز کپور ماده معمولی به صورت مصنوعی تکثیر کردند. در حال حاضر مولدین ماهیان مختلف، با استفاده از هورمون مصنوعی و غده هیپوفیز ماهیان در سطح وسیع مورد تکثیر قرار می گیرند.
با توجه به قدمت پرورش ماهی در دنیا , این فعالیت در ایران با تکثیر تاسماهیان در سال ۱۳۰۱ وپرورش ماهی قزل آلای رنگین کمان از سال ۱۳۳۸ آغاز شده است. رشد اقتصادی و صنعتی وهمچنین لزوم تغذیه جمعیت رو به افزایش وکیفیت برتر پروتئین آبزیان در مقایسه با سایر گوشت ها , موجب افزایش توجه به آبزیان وصید در دریاها ومنابع آبی شد ودر نتیجه کاهش ذخایر آبها را به دنبال داشت. بنابراین برای دستیابی به برابری تولید باتقاضا وبهره برداری مناسب از ذخایر چاره ای جز روی آوردن به پرورش آبزیان در محیط های قابل کنترل وهمچنین تکثیر انواع ماهیان به منظور رهاسازی وبازسازی ذخایر نبود. بدین منظور شرکت سهامی شیلات ایران اقدام به احداث اولین ایستگاه بررسی تکثیر و پرورش کپور ماهیان پل آستانه در سال ۱۳۴۷-۱۳۴۸ کرد. پس از آن نیز مجتمع تکثیر و پرورش تاسماهیان سد سنگررشت در سال ۱۳۵۰ به بهره برداری رسید. سپس با توجه به استعداد مناطق مختلف گسترش یافت به طوری که در حال حاضر علاوه بر مراکز زیاد متعلق به شرکت سهامی شیلات ایران هزاران مزرعه پرورش ماهی در سطح کشور فعال است. بطوری که در حال حاضر شرکت سهامی شیلات ایران مراکزی برای تکثیر و پرورش ماهیان با اهداف مشخص دارد که به شرح زیر است :
مجتمع تکثیر و پرورش ماهیان خاویاری شهید بهشتی رشت -سد سنگر(ماهیان خاویاری- سوف ، سیم و سفید)
مرکز تکثیر ماهیان خاویاری شهید مرجانی (آق قلا )
مرکز تکثیر و پرورش کپور ماهیان شهید رجایی ساری (کپور ماهیان پرورشی و ماهی سفید)
مرکز تکثیر و پرورش کپور ماهیان شهید انصاری رشت (کپور ماهیان پرورشی و ماهی سفید)
مرکز تکثیر و پرورش ماهیان سردابی شهید باهنر کلاردشت (ماهی آزاد)
مرکز تکثیر و پرورش ماهیان سردابی شهید مطهری یاسوج (ماهی قزل آلا)
باید متذکر شد که علاوه برمراکز متعلق به شرکت سهامی شیلات ایران ده ها مرکز تکثیر و پرورش ماهی سردابی و گرمابی فعال در کشور وجود دارد که به بخش خصوصی تعلق دارد. هزاران مزرعه پرورش ماهی خصوصی در سطح کشور دایر است که بیشتر دریاچه ها و منابع آبی و آب بندها برای پرورش ماهی مورد استفاده قرار می گیرد.
با اینکه امکانات بسیار وسیعی در ایران از نظر پرورش ماهی وجود دارد ولی متاسفانه تاکنون به این امر توجه چندانی نشده است . در حال حاضردر ایران به سه منظور ماهیان را پرورش می دهند :
تکثیر و پرورش ماهی به منظور حفظ ذخایر آنها در دریا ( تکثیر ماهیان خاویاری در منطقه کیسون واقع در سپید رود).
تکثیر و پرورش ماهی به منظور های تجارتی و تولید گوشت ( قدیمی ترین کارگاه پرورش ماهیان سرد آبی در ایران شرکت ماهی سرای کرج می باشد).
مراکز تولید لارو و بچه ماهی ها ( در این مورد موفقیت های چشمگیری بدست نیامده و کارگاههای موجود اقدام به وارد کردن تخمهای چشم زده از کشورهای دیگر مخصوصاٌ دانمارک ، استرالیا و رومانی مینماید).
تعدادی از مراکز مهم تکثیر و پرورش بچه ماهیان سرد آبی وگرمابی در ایران عبارتند از:
مرکز شهید بهشتی ( سد سنگر و مرکز سیاه گل)
مرکز شهید رجایی
مرکز شهید باهنر کلاردشت
مرکز مرودشت فارس
اهمیت اقتصادی پرورش و تولید ماهی : امروزه بسیاری از کشورهای جهان از آبهای داخلی به نحو احسن بهره برداری می نمایند به طوری که به طبق آمار سازمان خوارو بار و کشاورزی جهان(FAO) در سال ۱۹۷۶ محصول ماهی و آبزیان که در اثر پرورش در آبهای داخلی کشورهای مختلف بدست آمده بالغ بر ۶ میلیون تن بوده است که از این مقدار ۴ میلیون تن یعنی ۶۶ درصد از کل فقط به تولید ماهی از اماکن پرورشی مربوط می شود . بقیه پرورش ماهی به طریقه پرورش در قفس سود دهی اقتصادی آن را تا حدود ۳۷ درصد بالا می برد .
به طور کلی اگر موارد زیر در هر منطقه و کشور رعایت گردد پرورش ماهی و آبزیان می توانداز لحاظ اقتصادی به صرفه باشد .
تاسیس ایستگاههای تحقیقاتی ( مرکزی و محلی )
توزیع و ارائه تسهیلات و تکنیکهای جدید
آموزش برای ماموران محلی
توسعه سرویسهای مناسب
پیش بینی اعتبارات ویژه
با وجود رشد کنونی جمعیت دنیا,تولید هر چه بیشتر پروتئین حیوانی از اهمیت زیادی برخوردار است. کشت آبزیان بدلایل زیادی به عنوان عمومی ترین و موثرترین راهکار جهت تولید پروتئین درآینده دنیا شناخته شده است.با مقایسه حیوانات پرورشی مهم دنیا مثل مرغ , خوک , ماهی وگاو با توجه به موارد ذیل اهمیت پرورش ماهی روشن می گردد.
ماهی وسایر آبزیان جزو حیوانات خونسرد هستند وبرای تنظیم وثابت نگهداشتن حرارت بدن خود هیچ گونه انرژی صرف نمی کنند ودر مقایسه با حیوانات دیگر استعداد رشد بیشتری دارند(بجزبعضی از گونه ها).
وزن مخصوص بدن ماهی ودیگر آبزیان شناور تقریباً نزدیک به وزن مخصوص آب بوده از این رو انرژی زیادی برای شناور کردن خود نیاز نداشته وانرژی به دست آمده از طریق غذا را صرف رشد می کنند.
ماهی نسبت به سایر موجودات پرورشی زمین کمتری برای رشد استفاده می کند.
ماهی کمتر از ۲/۰ متر مربع
جوجه حدود ۴/۰ متر مربع
خوک حدود ۲۰ متر مربع
گاو حدود ۴۰۰۰ متر مربع
ضمن اینکه پرورش ماهی اغلب در اراضی درجه ۳ و ۴ غیر قابل استفاده در امر کشاورزی صورت می گیرد ویا اینکه از آب های داخلی مثل دریاچه های طبیعی ومصنوعی , رودخانه ها , آبگیرها و آب بندان ها برای پرورش ماهی استفاده می شود که اختلالی در امر کشاورزی ایجاد نخواهد کرد.
هر ماهی ماده تیلاپیا (از مهمترین ماهیان آب شیرین پرورشی در دنیا) در یک سال در طول ۳ ماه دوره زاد آوری تعداد ۲۰۰۰ بچه ماهی تولید می کند.هر ماهی سوف قرمز (ماهی رودخانه ای پرورشی) در طول یک سال در مدت سه هفته دوره زادآوری تعداد ۳ میلیون بچه ماهی تولید می کند. در حالیکه هرمرغ مادر در طول سال در یک دوره زادآوری ۱۰۰ جوجه تولید می کند, هر خوک ماده حدوداً سالی ۱۲ بچه و هر گاو یک بچه تولید می کند.
ضریب تبدیل غذایی انواع ماهیان پرورشی به طور متوسط ۱ به ۳ است ,جوجه ۳ به ۶ , خوک ۵ به ۱۲ و گاو ۱۲ به ۴۵ است و این در حالی است که با انتخاب روشهای مختلف پرورش ماهی وبا توجه به رژیمهای غذایی متفاوت درماهیان می توان در پرورش های توام از تمامی تولیدات آب استفاده کرد که موجب بالا رفتن تولید در واحد سطح خواهد شد.هزینه تولید ماهی خیلی ارزان تر از هزینه تولید گوشت های دیگر خواهد بود.هزینه پرورش میزان معینی ماهی به مراتب کمتر از هزینه صید آن از منابع آبی است.
ماهیان پرورشی باید سریع الرشد بوده ودر دوران پرورش به وزن متعارف مورد انتظار برسند.
متناسب با ذائقه مردم منطقه بوده وبازارپسند باشند.
علاوه بر مصرف غذای طبیعی از اقلام غذایی ارزان قیمت ومصنوعی نیز تغذیه کنند.نسبت به شرایط نامناسب رژیم فیزیکوشیمیایی آب وتغییرات حاصله از آن مقاوم بوده وسازگاری نشان دهد.در مقابل تورکشی ودستکاری وبیماری ها مقاوم باشد.زندگی در شرایط متراکم وفوق متراکم را به خوبی بتوانند تحمل نمایند.
امکان تکثیر انبوه آنها وجود داشته باشد.
امکان تهیه غذا ودیگر احتیاجات پرورش در منطقه وجود داشته باشد.
مهمترین گونه های پرورشی
پرورش آبزیان به عملیاتی که منجر به رشد آبزیان
می گردد اتلاق می شود. این فعالیت عبارتست از ایجاد محیط مناسب و شرایط لازم برای تولید مثل آبزیان در محیطی از استخرها و کانالهای آبرسان خروجی و ورودی ، زهکشی و تأسیسات آبزی پرورشی که برای پرورش ماهی بوجود آمده است. آبزیان به موجودات گیاهی و جانوری که در آب زیست می نمایند گفته می شود و در اینجا منظور از آبزیان ماهیان می باشند که در آبهای دریایی ، رودخانه ، آبگیرهای طبیعی ومصنوعی زندگی می کنند منابع آبی عمدتاً شامل دریاچه ، تالاب ، دریاچه پشت سد خاکی ، دریاچه پشت سد بتونی ، زهکشی و رودخانه ها می باشد.
کلیه ماهیانی که در آبهای بالای ۱۴ درجه سانتیگراد رشد و نمو می نمایند و درمحیط های مصنوعی:
( آببندان، سدهای ساخته شده استخر و مزرعه ) به منظور تولید گوشت پرورش داده می شوند ماهیان گرمابی نامیده می شوند . ( مانند ماهی کپور معمولی ،فیتوفاگ ، ماهی آمور و ماهی سرگنده ) کلیه ماهیانی که در آبهای بالای ۶ درجه سانتیگراد الی ۱۹ درجه سانتیگراد رشد و نمو می نمایند و در محیط های مصنوعی پرورش می یابند به عنوان ماهیان سردآبی تعریف می شوند از جمله این ماهیان ماهی قزل آلای رنگین کمان را می توان نام برد جامعه آبزی پروری استان خراسان شامل کل صیادان و بهره برداران از منابع آبهای طبیعی و نیمه طبیعی پرورش دهندگان ماهیان گرمابی وسردآبی می باشند .ماهیان پرورشی از نظر دمای مورد نیاز جهت پرورش در ایران به دو گروه عمده گرمابی و سردابی تقسیم می شود.
این گروه از ماهیان بطور عمده از چهارگونه تشکیل شده که هر گونه دارای رژیم غذایی خاص می باشد. این گروه از ماهیان بیشترین استعداد رشد را در دمای ۲۲ تا ۳۰ درجه سانتی گراد دارند و بصورت توام و معمولا استخرهای خاکی با وسعت بیش از نیم تا یک هکتار پرورش می یابند . زمان مناسب برای پرورش این نوع ماهیان نیمه اول سال می باشد.
بدن فشرده ، پشت کمانی شکل ، باله پشتی بلند ، فلس ها درشت در قسمت پشت خاکستری تیره یا قهوه ای متمایل به زرد ، جوانب زرد طلایی می باشد . بخش پایینی باله دمی قرمز رنگ می باشد .
همه چیز خوار است و عمدتاً از لارو حشرات ، تغذیه می کند . غذای دستی این ماهی بیشتر شامل سبوس ، غلات و انواع کنجاله ها می باشد . به طور کلی این ماهی کفزی خوار است .
میزان کشت آن در استخرهای پرورش ماهی ۲۰-۱۵ درصد کل ماهیان است . و طی یک دوره ۶ ماهه می تواند به وزن ۵/۱ تا ۲ کیلوگرم برسد .
شکل بدن تقریباً دوکی شکل ، فلس ها درشت ، رنگ بدن پشت خاکستری ، شکم خاکستری روشن می باشد .
در مراحل لاروی از پلانکتونهای جانوری و به مرور با افزایش وزن از گیاهان آبزی نرم و سپس از همه نوع گیاه آبزی ، جلبک های ریسه ای و گیاهان عالی تغذیه می کند .
میزان کشت آن در استخرهای پرورشی ۵-۱۰ درصد از جمعیت کل ماهیان می باشد .
فلس ها کوچک ، بدن فشرده ، رنگ بدن سفید نقره ای می باشد .
بطور کلی از پلانکتونهای گیاهی تغذیه می کند و جزء فیلتر کنندگان می باشد .
میزان کشت در استخرهای پرورشی ماهیان گرمابی ۶۰-۷۰ درصد می باشد .
سربسیار بزرگ ، بدن از طرفین فشرده ، در پشت و قسمت فوقانی سیاه و روشن طرفین و سطح شکمی سفید نقره ای می باشد .
بچه ماهی از زئوپلانکتونها و به مرور از پلانکتونهای جانوری و پلانکتونها گیاهی بزرگ تغذیه می نماید . همچنین قابلیت استفاده از بقایای گیاهی پوسیده را دارد .
میزان کشت آن در استخرهای ماهیان گرمابی ۷-۳ درصد می باشد .
این ماهیان را می توان در محدوده حرارتی ۱۰-۱۸ درجه سانتیگراد پرورش داد . استخرهای بتنی برای پرورش آنها مناسب تر است ، و برای تولید یک تن نیاز به ۱۰ لیتر در ثانیه آب با دمای ۱۰-۱۸ درجه سانتی گراد می باشد. گونه پرورشی رایج در ایران قزل آلای رنگین کمان است که مشخصات آن به شرح ذیل می باشد:
بدن پوشیده از فلس های ریز ، وجود یک نوار پهن به صورت رنگین کمان در دو طرف بدن ، وجود باله چربی ، خالهای تیره رنگ روی باله دمی .
در محیط های طبیعی از لارو حشرات و شکارسایر موجودات آبزی استفاده می کند و در استخرهای پرورشی بطور کلی جهت تغذیه آن از غذای کنسانتره استفاده می شود .
استعدادهای پرورش آبزیان در استان خراسان
وجود منابع آبزی پروری در استان خراسان که حدود ۴۰% آنها بالای ۱۰ لیتر در ثانیه آبدهی دارند از پتانسیل ها و توانمندیهای استان جهت توسعه شیلات و پرورش آبزیان می باشد . استان خراسان دارای ۳۵۸۵۱ منبع ابی با میزان استحصال سالیانه بیش از ۱۴ میلیارد مترمکعب می باشد . که از این مجموع به میزان ۱۲ میلیاردمتر مکعب در بخش کشاورزی به مصرف می رسد . استان خراسان دارای ۶ حوزه آبخیز بنام های کویر نمک ، کویرلوت ،کویر مرکزی ، اترک ، آبخیز شرق وآبخیز قره قوم می باشد . که مطالعات شناسایی منابع آب زیرزمینی شامل چاه ، قنات و چشمه با دبی بالای ۵ لیتر در ثانیه و بیشتر صورت گرفته است . در ۶ حوزه فوق الذکر تعداد ۱۹۵۰ حلقه چاه و ۴۶۱۲ رشته قنات ۱۶۰۹ دهنه چشمه وجود دارد . استعدادهای آبزی پروری در حوزه های مذکور شامل مجتمع ها ، منابع منفرد خرد مخازن آبی دردو رشته پرورش گرمایی و سردآبی نیز شناسایی گردیده است که درصورت بهره برداری صحیح از این منابع توان تولید ۴۱۰۰۰ تن ماهی پرورشی با اشتغال ۱۰۰۰۰ نفر به صورت مستقیم و ۳۰۰۰۰ نفر به صورت غیر مستقیم را خواهیم داشت.همسویی سیاستهای آب و خاک در بخش کشاورزی با شیلات در زمینه احداث استخرهای ذخیره آب کشاورزی به منظور بهبود راندمان آبیاری و نتیجتاً مهیا شدن و توسعه یافتن بسترهای مناسب جهت پرورش آبزیان در این استخر و عملا بهره وری مضاعف از منابع آب و امکانات موجود .وجود منابع آب شور فراوان در استان و نیز وجود چاههای کشاورزی با شوری بالا که در بخش کشاورزی از راندمان مناسب برخوردار نبوده که پس از انجام مطالعات لازم می توان در جهت بهره برداری از آن اقدام نمود
زود بازده بودن و نیاز به سرمایه گذاری پایین به ازای سرانه هر نفر اشتغال در مقایسه با سایر بخشهای تولیدی .
وجود بازار مناسب مصرف ماهی در استان بخصوص در شهر مشهد به لحاظ وجود سالیانه بیش از ۱۲ میلیون زایر .
منابع انسانی مستعد و مناسب در سطح استان به لحاظ اجرایی ، فنی وکارشناسی.
سیاستهای کلی آبزی پروری
برنامه ریزی درخصوص توسعه همه جانبه و پایدار:
– رعایت ملاحظات زیست محیطی در بهره برداری از منابع آبی.
– توجه به توجیه اقتصادی طرحها.
– تلفیق تولید آبزیان با محصولات کشاورزی وتنوع بخشی به تولید روستایی.
– برنامه ریزی و توجه به کلیه عوامل تولید از قبیل بچه ماهی ، غذای آبزیان، عرضه و بازاریابی محصولات.
– تأمین امنیت غذایی
– افزایش میزان تولید آبزیان و حمایت از تولید کنندگان وهدایت یارانه ها به سمت تولید.
– افزایش سهم سرانه مصرف آبزیان در تأمین پروتئین حیوانی از طریق ایجاد و توسعه. زیربناهای لازم و افزایش فعالیتهای آبزی پروری.
– تغییر و بهبود عادات غذایی مردم از طریق ترویج فرهنگ مصرف آبزیان.
– ارتقاء و بهبود کمی و کیفی خدمات بهداشتی و گسترش مبارزه با بیماریهای آبزیان.
– ارتقای بهره وری منابع آبی ، عوامل ونهاده های تولید
– استفاده از روش و تکنولوژی و فن آوری روز
– کاهش ضایعات در تولید ، بهره برداری و فن آوری محصولات
– استقرار قظام جامع اطلاع رسانی
– تجهیز و توسعه منابع انسانی ماهر و کارآمد متناسب با نیازهای شیلات
– توسعه زمینه آموزش ، مشارکت و اشتغال جوانان و زنان در فعالیتها
سیاستهای اجرایی و راهبردی توسعه آبزی پروری:
– سازماندهی و حمایت از تشکلها و N.G.O ها
– تاکید بر انجام تکمیل مطالعات توسط مشاورین آبزی پروری
– استفاده از فارغ التحصیلان شیلاتی استان جهت توسعه آبزی پروری
– استفاده از ظرفیت ها و توان نهادهای مدنی بخصوص شوراهای اسلامی روستاها جهت ترویج فعالیتهای آبزی پروری
– تفکیک و تبیین فعالیتهای آبزی پروری هر شهرستان و امضای تفاهم نامه فیمابین اداره کل شیلات استان و مدیران جهاد کشاورزی هر شهرستان
– توسعه پرورش ماهیان گرم آبی در منابع آبی آببندانها و دریاچه های پشت سدها ونیز استخرهای دو منظوره کشاورزی و پرهیز از صدور مجوز احداث مزارع گرمابی برای چاههای عمیق و نیمه عمیق صرفا برای آبزی پروری
– استفاده از چاههای کشاورزی که به مرور شوری آنها بالا می رود بخصوص در مناطقی که خطر نفوذ آب شور به سفره های آب شیرین وجود دارد ( با تاکید به پرورش قزل آلا )
– پرهیز از رشد و توسعه بی رویه و غیر منطقی واحدهای پرورش ماهی قزل آلا و روش مدار بسته با توجه به مشکلاتی که هنوز در فرآیند تولید آنها وجود دارد .
– افزایش نقش و مشارکت زنان در فعالیتهای آبزی پروری و تقویت تشکلهای بانوان.
