بیشتر مردم هنگامیکه نام اسبهای وحشی را میشنوند نخستین چیزی که به ذهنشان میآید گوراسبهای وحشی مغروری است که سرتاسر چمنزارهای آمریکا میتازند. اما حقیقت این است که آخرین نژاد از اسبهای وحشی حقیقی اواخر عصر یخبندان پیشین و حدود 12000 سال پیش از آمریکای شمالی ناپدید شدند. درواقع امروزه هیچ اسب وحشیای در دنیا وجود ندارد. موتنگهای آمریکایی، برومبیهای استرالیایی و حتی اسبهای پریزوالسکی جلگه مغولستان همه از نسل اسبهای اهلی هستند.
متخصصان بر این باورند که اسبها ۳۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح در جلگههای اوراسیا، که منطقه پهناور و معتدلی شامل زمینهای سبز و دشتهایی از بلغارستان تا مغولستان امروزی است، اهلی شدند. مردم از نقطهای به نقطهی دیگر جهان سفر میکردند و با دیگران مبادلههایی انجام میدادند و طی این کار گله حیواناتشان را نیز با خود به همراه میبردند. باگذشت سالها گاه اسبها از دست صاحبان خود فرار میکردند و بهتدریج با یکدیگر گلههای وحشی را تشکیل دادند و این امر موجب پدیداری اسبهای آزادگرد یا به اصطلاح وحشی امروزی شد.
با اینکه این اسبها از نظر زیستشناختی و بیولوژیکی وحشی به شمار نمیآیند، اما از نظر رفتار و منش قطعاً وحشی هستند و در دید بسیاری از ما انسانها نماد آزادی را در کنار نجابت، با خود یدک میکشند. امروزه اسبهای آزادگرد را میتوان در تمام قارهها بهجز قاره قطب جنوب یافت و در ادامه مطلب به چند مورد از بهترین نقاط جهان که اسبهای وحشی در آنها وجود دارند، اشاره خواهیم کرد.
اسبها نخستین بار بهواسطه اسپانیاییها به آمریکا بازگشتند. برای مثال فرمانده مشهور هرنان کورتس در سال ۱۵۲۵ تعدادی اسب به مکزیک آورد تا کار پرورش اسب را آغاز کند. اسبهای اهلی ایبریایی (اسپانیایی) پایهگذاران موتنگهای آمریکایی شدند.
امروزه قانون ایالاتمتحده از اسبهای آزادگرد محافظت میکند و آنها را «نمادهای زندهای از روحیه تاریخی و پیشگامانه غربی میداند».
پارک ملی تئودور رزولت در داکوتای شمالی یکی از بهترین مکانهایی است که در آن میتوان اسبهای آزادگرد آمریکایی را دید. این اسبها در تابستان در سرتاسر پارک مشغول چرا هستند و حتی میتوانید آنها را از بزرگراه بین ایالتی شماره ۹۴ که از طول مرز پارک میگذرد، ببینید.
کوههای پریور سکونتگاه تنها گله موجود از موستنگها در ایالت مونتانا هستند. پیدا کردن اسبها در کوه شرقی پریور و ارتفاعات پایینتر آن نسبتاً آسان است.
نخستین اسبهایی که در ایالات متحده توسط اساسنامه مربوط به حفاظت از الاغها و اسبهای آزادگرد وحشی موردحمایت قرار گرفتند، اسبهای آزادگرد رشتهکوه ویرجینیا در ایالت نوادا بودند. بهترین مکان برای یافتن آنها چاههای آب موجود در شرق شهر رنو میباشد.
بین۸۰ تا ۱۵۰ اسب وحشی در ۳۶۰۰۰ هکتار دشت و غار موجود در منطقه لیتِل بوک کلیفس واقع در ایالت کلرادو زندگی میکنند. بهترین راه برای مشاهده اسبها قدم زدن یا اسبسواری در دل زمینهای ناهموار است.
در کنارههای مرز کانادا و کوههای راکی در آلبرتا میتوان تعدادی اسب وحشی یافت. این اسبها که لقب «وحشیها» را گرفتهاند، در محدوده ۷۸۷ کیلومترمربعی منطقه ساندره اکوئین روی دامنههای شرقی کوهها پرسه میزنند.
اسب برومبی که نام دیگر اسبهای وحشی استرالیایی میباشد که اکنون به یک مسئله و نگرانی همیشگی برای دولت، طرفداران محافظت از حیاتوحش و مردم استرالیا تبدیلشده است. ماجرای برومبی نیز همانند موتنگ از زمانی آغاز شد که مهاجران اروپایی اسبهای اهلی خود را به استرالیا آوردند. به دلیل نبود حیوانات درنده و سایر موانع طبیعی، جمعیت برومبیها بهسرعت رشد یافت. این روزها استرالیا خانه بزرگترین جمعیت اسبهای آزادگرد است که دستکم یکمیلیون رأس میباشند.
دستههای بزرگ اسبهای وحشی با فشردهسازی خاک، تهیسازی منابع آب و نابود کردن پوشش گیاهی ظریف آن که سکونتگاه چند گونه بومی درمعرض خطر میباشد، آسیبهای زیستمحیطی شدیدی به منطقه وارد میکنند. مسئولین پارکهای ملی استرالیا با یک چالش روبرو هستند و آن ایجاد یک توازن مناسب بین ارزش حفظ نژاد اسبها و آسیبهای وارده توسط آنها به محیطزیست است.
پارک ملی کوزیوسکو
حیاتوحش مرتفع پارک ملی کوزیوسکو، سکونتگاه ۴۰۰۰ تا ۸۰۰۰ اسب است که میتوان آنها را سرگرم چِرا در پارک دید.
در اروپا برخلاف استرالیا از اسبهای آزادگرد یا به نوعی، وحشی پذیرایی خوبی میشود. آخرین جمعیتهای اسبهای آزادگرد اولیه اروپایی که بهطور طبیعی پدید آمدند در کشور پرتغال یافت میشوند. در پرتغال این اسبها برخلاف نامشخص بودن منشأشان از سوی قانون مورد حمایت قرار گرفتهاند.
طی سالهای اخیر و در راستای اقدام احیای حیاتوحش اروپا، اسبهای کونیک حفاظتشده دوباره در بسیاری از کشورهای اروپایی روی کار آورده شدهاند. اسب کونیک که به آن اسب اصالتاً لهستانی نیز میگویند بیشتر از آنکه شبیه به یک نژاد مدرن باشد، به یک نقاشی کشیده شده در غارهای باستانی شباهت دارد. یک حیوان کوتاه و تپل با سَری کوچک و یالی ضخیم که از نظر ظاهر به تارپان، اسب وحشی بومی منقرضشده از جلگههای اوراسیا نزدیک است.
لهستان نقطه آغاز برنامه تکثیر حفاظتشده اسبهای کونیک میباشد. کونیکهای احیاشده اکنون در یک زمین طبیعی محافظتشده در شهر پوپلنو و در پارک ملی روزتوزه (Roztocze) زندگی میکنند.
احیای اسبهای کونیک در منطقه محافظتشده Oostvaarderplassen در کشور هلند، تقریباً به موفقیتی تلخ و شیرین انجامیده است. جمعیت اسبها از ۱۸ رأس اولیه در سال ۱۹۸۳ اکنون به صدها رأس رسیده است. اما متأسفانه این جمعیت روبهرشد مرز ظرفیت نگهداری در منطقه محافظتشده را رد کرده است و زمستان سال گذشته تعداد زیادی اسب از گرسنگی جان خود را از دست دادند.
در بریتانیا اسبهای کونیک در مناطق محافظتشده بسیاری احیا شدهاند. این مناطق عبارتاند از: ویکِن فِن نزدیک به کمبریج، منطقه محافظتشده ملی اِستادمارش، منطقه محافظتشده ملی هامفِن، باغ وایتهال، خلیج ساندویچ، پارک گِیت داون، رِدگِریو و لوفامفن، و منطقه محافظتشده کوه کابِرن.
کوههای رودوف شرقی در جنوب بلغارستان به سکونتگاه حدوداً ۷۰ اسب احیاشده تبدیلشدهاند. بهترین مکانها برای دیدن این اسبها بیالا رِکا و اِستادِن کلادِنِتس هستند.
اسب پریزوالسکی بهعنوان گونه بومی جلگه آسیای مرکزی، مدتهاست که بهعنوان تنها اسب وحشی حقیقی منقرض نشده تا به امروز شناخته شده است. البته اخیراً یک آنالیز دی اِن اِی نشان داد که اسب امروزی پریزوالسکی ممکن است از نسل اسبهای اهلی مردم بوتای که از قبایل ماقبل تاریخی آسیای شمالی هستند، باشد.بههرحال اسب پریزوالسکی در اواخر قرن بیستم کاملاً از طبیعت و حیاتوحش حذف شده بود. آخرین گونه وحشی اسبها در سال ۱۹۵۷ به دام انداخته شد تا ژن جمعیت حفاظت شده تقویت گردد. خوشبختانه در این جمعیت حفاظت شده حیواناتی پرورش داده شدند که توسط آنها اسب پریزوالسکی به دامان طبیعت بازگردانده شد.
مغولستان
بازگشت اسب پریزوالسکی از سراشیبی انقراض یکی از بزرگترین موفقیتها در حیطه حفاظت از محیطزیست است. جمعیت کل اسبهای پریزوالسکی وحشی در این مناطق به بیش از ۴۰۰ رأس رسیده است و با اینکه اسب پریزوالسکی در فهرست قرمز گونههای درمعرضخطر IUCN آورده شده است، اما میتوان بهآسانی و بدون دردسر آن را در مغولستان مشاهده کرد.
یکی دیگر از مکانهایی که اسب پریزوالسکی در آن احیا شده است، منطقه حفاظتشده کالامایلی در استان سین کیانگ چین است. کالامایلی که بهعنوان یک منطقه حفاظتشده طبیعی برای حیوانات سمدار شناختهشده است، شامل ۱۴۰۰۰ کیلومترمربع از جلگههای بایر میباشد که سکونتگاه موردعلاقه اسب پریزوالسکی است.
در سال ۲۰۱۶ اسبهای پریزوالسکی در منطقه طبیعی حفاظتشده اورِنبرگ در کوههای جنوبی اورال در کشور روسیه احیا شدند و این باعث شد تا بخش دیگری از سکونتگاه جلگهای به منطقه حفاظتشده افزوده گردد.شاید نامتعارفترین سکونتگاههای اسبهای وحشی ناحیه امنیتی چرنوبیل باشد، که اسبها پیش از فاجعه هستهای کمتر شناختهشده سال ۱۹۸۶ در یک منطقه حفاظت شده در آن احیا شدند. گفته میشود که به دلیل نبود انسان در این ناحیه، جمعیت حیاتوحش که شامل اسبهای پریزوالسکی نیز میشود، رو به افزایش است.
اسبهای ژاپن اصالتاً همراه با صحرانشینان مغول به این کشور آمدهاند، و نژاد مدرن و نیمه وحشی امروزی از نسل این حیوانات، اهلی هستند. بهترین مکانها برای دیدن اسبها در ژاپن دماغه توی، در قسمت جنوبی ساحل میازاکی و دماغه شیریا در قسمت شمالی هونشو میباشند.
منشأ پدیداری اسب صحرای نامیب مشخص نیست، اما طبق یک نظریه، آنها هنگامی شروع به پدیدار شدن کردند که یک کشتی حمل بار که حیوانات اصیل را با خود به استرالیا میبرد، خراب شد. گفته میشود که اسبهای قویتر بهسوی ساحل شنا کردند و جمعیتهای آزادگردی که امروزه در پارک ملی نامیب-ناکلوفت و پارک ملی تِسا/کائب در کشور نامبیا یافت میشوند را تشکیل دادند.
این نظریه ظاهر قدرتمند و پرورش داده شدهی اسب نامیب را توضیح میدهد. اسبهای صحرای نامیب برخلاف دیگر اسبهای آزادگرد امروزی، از نظر ظاهر به اسبهای سواری خوش نژاد شباهت دارند.
