اگر چه ساخت انیمیشن در ایران بیشتر از 50 سال عمر ندارد اما آثار به جامانده در یافتههای باستانشناسی در پُرقدمتترین بناهای تاریخی ایران نشان میدهد، انیمیشن در ایران از یک زمینه مستعد و قوی برخوردار است و ایرانیان در این صنعت به نوبه خود پیشتاز بودهاند.
معروفترین این یافتهها، جام بز و درخت خرما میباشد که در شهر سوخته سیستان توجه باستانشناسان را به خود جلب کرد. یک جام که گرداگرد آن یک بز در یک حرکت پنج گانه با درخت خرما گفتگو میکند. دستآفریدهای که قدمت آن به ۳۲۰۰ سال پیش از میلاد باز میگردد.
باستان شناسان ایتالیایی حاضر در شهر سوخته درهنگام کاوش در گوری پنج هزار ساله ، جامی را پیدا کردند که نقش یک بز به همراه یک درخت روی آن دیده میشد.
سالها بعد منصور سجادی (باستان شناس ایرانی) با بررسی این جام به حرکت بُز به سمت درخت پی برد و حرکت این اثر را به انیمیشن امروزی تبدیل کرد .
تابلوی سنگی شکار گراز در طاق بستان کرمانشاه نمونه بدیهی دیگری از این پیشینه قوی است. تمامی عناصر بر صفحه این تابلوی سنگی نشان از یک داستان دارد که در ابتدا، میانه و پایان خود یک داستان ویژه را روایت میکند. داستان شکار گراز توسط یزگرد ساسانی که نقالی آن به خوبی از نمای بیرونی این تابلو مشخص است.
انیمیشن ایران درنیم قرن اخیر سه دوره را سپری کرده است:
در اواخر ۱۳۳۰ پسر جوانی بنام اسفندیار احمدیه با دیدن فریمهای متوالی یک نوار فیلم که تصادفاً به دستش افتاده بود راز «حرکت » در فیلم را دریافت و تصمیم گرفت خود نمونهای از آن بسازد وی که دستی در طراحی داشت توانست با استفاده از یک دوربین طراحیهای مدادی اش را به فیلم انیمیشن تبدیل کند غافل از ابداع انیمیشن توسط امیل کوهل، پنجاه سال قبل در فرانسه.
درهمین زمان نصرت اله کریمی که در پِراک تحصیل کرده بود به ایران بازگشت و در اداره فرهنگ کار با احمدیه را شروع کرده کمی بعد جعفر تجارتچی به این دو پیوست و این سه انیماتور اولین استودیوی انیمیشن ایران را بنا کردند و اولین انیمیشنهای کوتاه ایران را ساختند.
در این زمان کم کم طراحان و تصویرسازان و گرافیست ها و نقاشان دیگری نیز جذب هنر انیمیشن شدند همچون:
نورالدین زرین کلک، فرشید مثقالی، اکبر صادقیه، نفیسه ریاحی، آرا پیک باغداساریان و مرتضی ممیز.
انیمیشن ایران به دلیل انقلاب اسلامی و جنگ عراق با ایران به یک خواب زمستانی طولانی فرو رفت این امر منجر به فرار هنرمندان از کشور وبعضاً تغییر شغل آنها و بسته شدن مدارس هنری گردید.
در این دوره انیمیشن به دلایل زیر جان تازهای گرفت:
الف: آمدن کامپیوترها به بازار و تشویق جوانان به خلق حرکتهای اولیه و ساخت پیامهای تبلیغاتی ساده.
ب : تأسیس سازمان تلویزیونی صبا به منظور تولید و حمایت از سریالهای انیمیشن ایرانی.
ج : اصلاحات اجتماعی باعث بوجود آمدن حمایتهایی برای فعالیتهای هنری ازجمله انیمیشن گردید.
د: با افزایش جمعیت جوان علاقه و نیاز کودک و نوجوان به انیمیشن بیشتر شد.
و: فستیوال بین المللی فیلمهای انیمیشن توسط کانون پرورش فکری کودکان ونوجوانان.
هـ: تأسیس مدارس خصوصی جدید و اضاله شدن آنها به دانشکدههای انیمیشن.
ی: نیم نگاهی که « مرکز گسترش فیلم مستند و فیلم کوتاه» به تولیدات انیمیشن داشت.
قدیمی ترین انجمن هنری ایرانیان است که در ۱۹۷۸ توسط نورالدین زرین کلک بنیان گزاری شد.با همزمانی شروع کار انجمن آسیفای ایران با انقلاب ، از آغاز، جلسات این انجمن در منازل اعضا برگزار میشد. از ۱۹۸۶ وقتی که انجمن عمومیت بیشتری پیدا کرد، شمار اعضا ی آن بتدریج از ۱۲ نفر تا ۶۰۰ نفر رسید. برنامههای این انجمن عموما شامل جلسات دیدارو نمایش، سمینارها، جشن ها و فعالیتهای “روز بین المللی انیمیشن” بوده است.
آسیفا- ایران در سال ۱۹۹۰ به آسیفای جهانی وابسته به یونسکو و در سال ۱۹۹۵ به “خانه سینما”ی ایران پیوست.
آسیفا ایران یک انجمن غیر انتفاعی و غیر سیاسی در ایران است که ازهر نوع حرکت پیشرو در انیمیشن حمایت میکند.
بدون شک انیمیشن ایران مانند اکثر هنرهای دیگر پس از انقلاب و مخصوصا بعد از جنگ تحمیلی رشد چشمگیری داشته است.
تولید انیمیشن در ایران به گونههای مختلفی تقسیم میشود: ۱ انیمیشنهای تلویزیونی (کوتاه، بلند و سریال) ۲ جشنوارهای ۳ تبلیغاتی ۴ سینمایی از نظر کمی و تا حدی کیفی بیشترین رشد را انیمیشنهای تلویزیونی و تبلیغاتی داشتهاند، از سال ۱۳۷۰ به بعد که کامپیوتر به کمک تولید انیمیشن آمد، گروههای کوچک و بزرگ زیادی به تولید انیمیشن پرداختند که این تولیدات همچنان ادامه دارد.
جعفر تجارتچی، سرهنگ نیروی هوایی اولین هنرمندی بوده است که در ایران سینمای تک فریم را تجربه کرده است و اولین آثارش را در زمینه انیمیشن به شیوه سیاه و سفید ارائه کرده است.
متولد ۱۳۰۷ تهران میباشد . در سن ۱۷ سالگی به مدت ۲ سال نزد استاد علی اصغر پتگر تعلیم نقاشی دید و در سال ۱۳۲۶ به هنرستان کمال الملک و به شاگردی شاگردان کمال الملک همچون : اسماعیل آشتیانی ، محمود اولیا و حسن شیخ درآمد و همین امر باعث شد تا در امتداد مسیر مکتب کمال الملک قرار گیرد و مضمون آثارش همین حال و هوا را داشته باشد . وی در سال ۱۳۳۶ دو فیلم بنامهای ملانصرالدین و قمر مصنوعی را با مداد طراحی نمود و به مدت ۲ دقیقه به حرکت درآورد . با ساخت این دو فیلم نام خود را به عنوان بنیانگذار نقاشی متحرک در ایران به ثبت رسانید.
استاد زرین کلک در سال ۱۳۱۶ در مشهد متولد شدند. پس از گذراندن دبیرستان وارد دانشگاه تهران شده و در سال ۱۳۴۰ با اخذ مدرک دکترای داروسازی در بهداری ارتش مشغول بکار میشوند. در ۲۳ سالگی با گرفتن بورسیه تحصیلی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوان به بلژیک رفته و فیلمسازی و پویانمایی را آموزش میبیند . دکتر زرین کلک پس از بازگشت به ایران برنامه تدریس و توسعه انیمیشن ایران را پایه ریزی میکند.
از جمله آثار استاد میتوان به تداعی، اتل متل، امیرحمزه و دنیای دیوانه دیوانه دیوانه که یک طنز نمادین است از سیارهای جنجالی که براساس فکری شگفت انگیز در زنده کردن نقشه جهان طراحی شده به این صورت که نقشه اسکاندیناوی به حیوانی کوچک و گرسنه تبدیل میشود و دانمارک را میبلعد و برونئی با گینه نو میجنگد، آلاسکا و سیبری به شکل دو مرغ به یکدیگر نوک میزنند اشاره نمود.
با نگاهی به تاریخچه سینمای ایران متوجه میشویم وزارت فرهنگ و هنر اولین نهاد دولتی بوده که حاضر به سرمایهگذاری در ساخت فیلمهای کودک شده است. به دنبال این سرمایهگذاریها، اسفندیار احمدیه از سال ۱۳۳۸ با راهاندازی بخش انیمیشن وزارت فرهنگوهنر، در این واحد مشغول به کار شد و جعفر تجارتچی که در همان سال در تلاش برای ساخت انیمیشن بود به این واحد پیوست. به این شکل اولین انیمیشنهای حوزه کودک تولید شدند. «موش و گربه» و «خوشه گندم» توسط اسفندیار احمدیه و «موش با اراده» و «لاک پشت و مرغابی» با طراحیهای جعفر تجارتچی بین سال های ۱۳۳۹ تا ۱۳۴۳ خلق شدند.
اما نصرت کریمی که با ساخت فیلم استاپ موشن سه دقیقهای تحت عنوان «بیمه عمر» در سال ۱۳۳۷ از دانشگاه فامو چکسلواکی فارغ التحصیل شده بود، با همراهی وزارت فرهنگ و هنر نوع تازهای ازانیمیشن را که به اصول سینمایی و فیلمسازی پای بند بود به سینمای کودک عرضه کرد. او «دل موش، پوست پلنگ» را با تکنیک عروسکی و «ملک جمشید» را با تکنیک کات- اوت ساخت. کریمی پس از تولید چند انیمیشن، در سال ۱۳۴۶ فیلم کارتونی «زندگی» را که فیلمنامه آن براساس دیدگاههای فلسفی مولوی نوشته شده بود، با تکنیک سل-انیمیشن بر روی زمینههایی از مینیاتور صفوی ساخت. نورالدین زرین کلک در مصاحبهای که دهم فروردین ماه سال ۱۳۶۲ با مسعود مهرابی داشته، تنها در این حد به نصرت کریمی اشاره میکند: «دو نفر از آموزش دیدگان به همراه من برای دیدن دوره انیمیشن عروسکی به چکسلواکی رفتیم- البته نصرت کریمی از قبل در این زمینه کار میکرد، ولی غالب آثارش تاترهای عروسکی فیلمبرداری شده بود.»
با نگاهی به انیمیشنهای کریمی که با تکنیکهای سل، کات-اوت، عروسکی، پرده سیاه و ترکیبی ساخته شدهاند، به نظر میرسد کمتر کسی حتی همکاران قدیمیاش، او را به عنوان انیماتوریست حرفه ای میشناسند.
