استعداد و روحیه خلاق و قدرت ابتکار صنعتگران و علاقه آنان به تولید آثار هنری و ذوقی موجب گردیده است که کشور ما از گذشته‌های بسیار دور تا زمان حال همواره در تولید محصولات صنایع دستی موقعیتی ویژه و ممتاز داشته باشد و از شهرتی عالم گیر برخوردار گردد. بررسی های پژوهشگران و ایران شناسان نامدار همچون (پروفسور پوپ) ، (گیرشمن) ، «اشمید» و… و تحلیل های دقیقی که آنان از صنایع دستی ایران کرده‌اند بیانگر ارزش های استثنائی و جایگاه خاص این هنر و صنعت اصیل و ارزنده کشورمان می باشد.

در دهه های آخر قرن هفتم میلادی،‌ ایرانیان دین اسلام را به عنوان یک آئین برتر پذیرفتند. این رویداد سبب شد تا مایه های هنری و فرهنگی اصیل ایران با ارزش های والای اسلامی در هم آمیزد و صنایع دستی ایران با محتوای غنی و مردمی تر از گذشته حتی در عرصه معماری و کاشیکاری به رشد و شکوفایی چشمگیری برسد. به هرحال امروز صنایع دستی ایران علیرغم فراز و نشیب های فراوان و حتی با توجه به بی مهری هائی که در برخی از دوران ها پشت سرگذاشته توانسته است در زمره باارزش ترین هنرهای کاربردی جامعه مطرح گردد و نه تنها از جنبه های فرهنگی بلکه از جهات اقتصادی و اجتماعی نیز احترام و توجه و عنایت جهانیان را به خود جلب کند. بطوری که بسیاری از صاحب نظران، ایران را یکی از سه قطب مهم صنایع دستی آسیا و جهان می دانند و از نظر تنوع شاید در صدر تمامی کشورها قرار داشته باشد.

ویژگی های صنایع دستی

با توجه به تعریف فوق و سایر تعاریفی که برای صنایع دستی ارائه شد، می توان ویژگی های زیر را برای محصولات دست ساخته قایل شد:

۱ – انجام قسمتی از مراحل اساسی تولید، توسط دست و ابزار و وسایل دستی، برای تولید هر یک از فراورده های دستی مراحل متعددی طی می شود ولی انجام کلیه ی این مراحل به وسیله ی دست و ابزار و وسایل دستی الزامی نبوده و چنانچه تنها قسمتی از مراحل اساسی تولید به این طریق انجام شود، محصول تولید شده با توجه به مواردی که در تعریف ذکر شد، صنایع دستی محسوب می گردد.

۲ – حضور مؤثر و خلاق انسان در تولید و شکل بخشیدن به محصولات ساخته شده و امکان ایجاد تنوع و پیاده کردن طرح های مختلف در مرحله ساخت این گونه فراورده ها.

۳ – تأمین قسمت عمده ی مواد اولیه مصرفی از منابع داخلی.

۴ – داشتن بار فرهنگی (استفاده از طرح های اصیل، بومی و سنتی).

۵ – عدم همانندی و تشابه فراورده های تولیدی با یکدیگر.

۶ – عدم نیاز به سرمایه گذاری زیاد در مقایسه با سایر رشته های صنعت.

۷ – دارا بودن ارزش افزوده ی زیاد در مقایسه با صنایع دیگر.

۸ – قابلیت ایجاد و توسعه در مناطق مختلف (شهر، روستا و حتی در جوامع عشایری).

۹ – قابلیت انتقال تجربیات، رموز و فنون تولیدی، سینه به سینه و یا مطابق روش استاد و شاگردی.

طبقه بندی صنایع دستی

در زمینه طبقه بندی صنایع دستی نیز باید گفت که این طبقه‌بندی به صورت های مختلف از جمله براساس مواد اولیه مصرفی یا شیوه و روش ساخت آن می‌تواند صورت پذیرد. در اینجا طبقه‌بندی انجام شده توسط کارشناسان سازمان صنایع دستی ایران که به طور عمده بر مبنای روش و تکنیک ساخت این گونه محصولات به عمل آمده است، ذکر می گردد:

۱- بافته های داری: محصولاتی که به کمک دارهای افقی یا عمودی مستقر در زمین در زمان بافت، تولید می شود، بافته های داری محسوب می گردند مثل قالی، گلیم، زیلو و نظایر آن.

۲- دستبافی(نساجی سنتی): فراورده هایی که به کمک دستگاه‌های ساده و سنتی بافندگی (دستگاه ویژه ی بافت جاجیم، دستگاه دووَردی، دستگاه چهاروردی و ژاکار دستی) تولید می گردد، دستبافی محسوب می شود، نظیرجاجیم، زری،ترمه، شال و …

از جمله خصوصیات این رشته از صنایع دستی، این است که اولاً کلیه مراحل سه گانه بافندگی، ایجاد دهنه کار، پودگذاری و دفتین زدن (آلتی است فلزی، دارای دسته ای شبیه شانه که نساجان هنگام بافتن پارچه آن را در دست گیرند و لای تارها می‌زنند تا آنچه بافته شده به هم پیوسته و محکم گردد.) با حرکات دست و پا انجام می‌شود، در ثانی، امکان استفاده از پودهای رنگی به میزان نامحدود و همچنین تنوع طرح بافت با دراختیار داشتن کنترل حرکات وَردها میسر می‌گردد که این امر نشانگر حضور مؤثر و خلاق انسان در تولید است.

۳- بافتنی: انواع مصنوعاتی که با کمک میل، قلاب و نظیر آن و با الیاف طبیعی تولید می شود، جزء بافتنی‌ها به حساب می‌آید نظیر دستکش، جوراب، کلاه، شال گردن و …

۴- روکاری(رودوزی) : کلیه مصنوعاتی که از طریق دوختن نقوش سنتی بر روی پارچه‌های بدون نقش و یا کشیدن قسمتی از نخ‌های تار و پود به وجود می‌آید، در گروه «رودوزی» و یا «‌روکاری» جای دارد. نظیرسوزن دوزی،قلاب دوزی،ملیله دوزی،گلابتون دوزی،پته دوزیو …

۵- چاپ های سنتی: کلیه پارچه هایی که به وسیله قلم مو، مهر و نظایر آن رنگ آمیزی شده و نقش می‌پذیرد جزء چاپ‌های سنتی به حساب می‌آید مانند چاپ‌قلمکار وچاپ‌کلاقه ای (باتیک).

۶- نمدمالی: انواع مصنوعاتی که بر اثر درگیری و متراکم نمودن پشم و کرک در شرایط فنی مناسب از طریق ورز دادن تهیه می شوند، جزء گروه‌ نمدمالی می‌باشند. نظیر کلاه نمدی، پالتوی نمدی، نمد زیرانداز و نمد پادری.

۷- سفالگری و سرامیک‌سازی: به محصولاتی که با استفاده از گِل رُس و همچنین گِل حاصله از سنگ کوارتز و خاک کائولن، به کمک دست و چرخ سفالگری ساخته و سپس پخته می‌شود، سفال و سرامیک اطلاق می شود.

برای تکمیل اشیاء ساخته شده، برحسب سنت و رسوم، روی آنها نقاشی، کنده کاری و یا نقوش برجسته ایجاد می کنند و از لعاب مناسب برای پوشش سطح اشیاء استفاده می‌گردد. محصولات تولید شده ی این گروه شامل انواع پارچ و لیوان ظروف غذاخوری، گلدان و … می باشد.

۸- شیشه گری: محصولاتی را که از طریق شکل دادن مواد معدنی ذوب شده نظیر سیلیس و خرده شیشه که با ترکیبی از این دو و با استفاده از روش دمیدن توسط لوله ی مخصوص و با به کارگیری ابزار دستی شامل انبر، قیچی و غیره حاصل می شود،شیشه دست ساز می‌نامند که شامل مراحل تکمیلی و تزئینی، نظیر نقاشی و تراش هم می‌گردد.

۹- تولید فراورده های پوست و چرم: محصولاتی که با استفاده از پوست و چرم دباغی شده به شیوه سنتی تولید می‌گردد، نظیر پوستین، کلاه پوستی،چاروق، محصولات تکمیلی چرمی (نظیر تلفیق چرم با محصولات دستباف) جزء این گروه هستند.

۱۰-ساخت محصولات فلزی وآلیاژ: فراورده هایی که به شیوه سنتی و با استفاده از ابزار دستی و انواع فلزات (مس، نقره، طلا و آهن) و انواع آلیاژها (برنج و ورشو) تولید می گردد نظیر انواع ظروف خانگی، چاقو، قندشکن، قلم تراش، قفل و … جزء این گروه می‌باشند.

۱۱- قلمزنی، مشبک کاری، حکاکی روی فلزات و آلیاژها: هنر- صنعتی است که طی آن طرح‌ها و نقوش سنتی با استفاده از قلم، چکش و سایر ابزار دستی بر روی اشیاء ساخته شده از فلز با آلیاژ شکل می‌گیرد.

۱۲- سنگتراشی ، حکاکی روی سنگ و معرق سنگ: شامل مصنوعاتی می گردد که مواد اولیه اصلی آن را انواع سنگ‌ها نظیر فیروزه، مرمر، یشم، سنگ سیاه، سنگ سفید(آلاباستر) و … تشکیل می‌دهد و به کمک ابزار و وسایل مختلف تراشیده یا حکاکی می‌شود نظیر انواع ظروف، پایه چراغ، قاب عکس، انواع نگین و …

۱۳- خراطی چوب: خراطی، شیوه ای از تولید محصولات چوبی است که طی آن و توسط ابزار و وسایل مختلف و به طور عمده به وسیله دستگاه خراطی، اشیائی نظیر انواع قلیان، گهواره، پایه آباژور و ظروف مختلف ساخته و پرداخته می شود.

۱۴ – ریزه کاری و نازک کاری چوب: روشی از ساخت فراورده‌های چوبی است که طی آن به وسیله ی وسایل نجاری نظیر ارّه، رنده، سوهان، مُغار و … قطعات کوچک چوبی آماده شده به صورت روکش بر روی بدنه ی چوبی چسبانده و تحت فشار شکل گرفته اند و از این طریق انواع شکلات خوری، زیر سیگاری، قاب عکس و نظایر آن تولید و عرضه می گردد.

۱۵-منبت کاری، کنده کاری و مشبک کاری چوب: شیوه ای دیگر از تولید محصولات چوبی است که طی آن طرح ها و نقوش سنتی با استفاده از قلم، چکش، مغار و سایر ابزار نجاری بر روی چوب‌های مرغوب و بادوام شکل می پذیرد.

۱۶- حصیر بافی: منظور از حصیربافی که بامبوبافی، مرواربافی، تِرکه بافی، چم‌بافی، سبد بافی و چیغ بافی را نیز شامل می شود، همان بافت رشته های حاصل از الیاف سلولزی (گیاهی) به کمک دست و ابزار ساده دستی است که طی آن محصولات مختلفی نظیر زیرانداز، سفره  حصیری، انواع سبد، انواع ظروف و … تولید و عرضه می‌گردد . در مورد چیغ بافی ذکر این نکته ضروری است که حین بافت، علاوه بر الیاف گیاهی از نخ پشمی رنگ شده نیز برای ایجاد نقوش و طرح‌های سنتی استفاده می‌گردد.

۱۷- خاتم‌سازی : روشی از تولید فراورده‌های چوبی است که با استفاده از روکش حاصله از به هم چسباندن قطعات کوچک فلزات، استخوان و انواع چوب در اشکال و طرح‌های سنتی (بیشتر به صورت هندسی) و به کمک ابزار و وسایل مختلف، فراورده هایی نظیر انواع قاب عکس، جاسیگاری، شکلات خوری، میز، صندلی و … ساخته می شود.

۱۸-معرق کاری: ترسیم طرح ها و نقش‌های سنتی بر روی زمینه‌چوبی یا سرامیک و خالی کردن داخل خطوط طرح ها و پرکردن فضای خالی شده به وسیله قطعات آماده شده چوبی، سرامیک، فلزی، صدفی و سنگی را معرق کاری می گویند.

۱۹-کاشی گری: صنعتی است با سابقه که طی آن انواع کاشی‌ها با استفاده از طرح ها و نقش های سنتی برای استفاده در ابنیه ی مذهبی و تاریخی از طریق قالب گیری گِل رُس و پختن آن در کوره ساخته و پرداخته می شود.

۲۰- ملیله کاری: منظور ساخت اشیاء مختلف نظیر سرویس چایخوری ، تنگ و همچنین برخی از زینت آلات با استفاده از مفتول‌های نقره، طلا و مس و به کمک ابزار و وسایل ساده فلز‌کاری نظیر حدیده، انبر، قیچی ، کوره مخصوص و … می‌باشد.

۲۱-میناکاری: در اینجا مراد، ساخت بدنه فلزی، لعاب‌کاری، پخت، نقاشی و پخت مجدد اشیاء در کوره می‌باشد که تمامی این مراحل به کمک ابزار و وسایل ساده با استفاده از طرح‌های اصیل و سنتی در مرحله‌ نقاشی انجام می‌پذیرد.

۲۲-ساخت اشیاء مستظرفه و هنری: ساخت اشیاء و وسایل ظریفه ای است که در آنها عامل هنر به مراتب بیش از فنون تولیدی دخالت دارد و شامل مینیاتورسازی، نقاشی روی صدف، نقاشی روی چرم، پاپیه ماشه و تذهیب‌ می شود.

۲۳- ساخت زیور آلات: ساخت و تولید انواع جواهرات محلی و همچنین انواع زینت آلات با استفاده از طلا، نقره و انواع آلیاژها می‌باشد.

۲۴- ساخت سایر فراورده های دستی: منظور ساخت سایر محصولات دستی نظیر فیروزه نشانی (فیروزه کوبی) طلاکوبی روی فولاد، انواع عروسک های محلی، تخت کشی گیوه (آجیده و لته یی) و ماسک ، کایت و چترهای تزئینی است که با ابزار و وسایل دستی و با استفاده از طرح های سنتی ساخته و پرداخته می شود.

کارکردهای مثبت اقتصادی واجتماعی صنایع دستی

صنایع دستی چنان که گفته شد بخشی از صنایع اولیه است و چون دیگر صنایع می‌تواند دارای اثرات بسیار مثبت اقتصادی واجتماعی باشد، از جمله:

۱- نقش صنایع دستی در بالا بردن سطح اشتغال،

۲- نقش صنایع دستی در ازدیاد درآمد سرانه،

۳- نقش صنایع دستی در تولید ملی،

۴- نقش صنایع دستی در توسعه گردشگری و مبادلات فرهنگی،

۵- نقش صنایع دستی در توسعه صادرات.

می توان با ایجاد نوآوری در رشته های صنایع دستی و بررسی نیاز بازار و سلایق موجود در کالبد صنایع دستی روح تازه ای دمید، و با آشنا کردن جوانان با این رشته ها ماندگاری آنان را تامین کرد.

فهرست انواع صنایع دستی

هم اکنون بر اساس گزارش سازمان صنایع دستی ۲۵۳ شاخه هنرهای سنتی و صنایع دستی در کشور به ثبت رسیده است که از نظر میزان فعالیت به شاخه های زیر تقسیم می شود:

الف- رشته های در حال تولید و فعال صنایع دستی،

ب- رشته های کم رونق صنایع دستی،

ج- رشته های منسوخ شده صنایع دستی.