مقدمه        

صنایع چوب از جمله صنایعی است که از گستردگی زیادی بصورت صنف و صنعت در سطح کشور برخوردار است و دارای امکانات بالفعل و بالقوه فراوانی می باشد ، گستردگی آن از منابع طبیعی و جنگل داری شروع شده و از کارخانجات بزرگی نظیر تخته خرده چوب ، تخته فیبر ، تخته لایه و روکش امتداد داشته و در نهایت به صنایع چوب و مبلمان ختم می شود ،‌ این طیف وسیع به همراه نیاز روزافزون به محصولات آنها نشانگر اهمیت بالای این صنعت است . مبلمان عمدتاً توسط واحدهای صنفی و به تعداد بسیار کمتری توسط واحدهای صنعتی تولید میگردد. مهمترین تفاوتهای این دو بخش تولیدی یکی تولید انبوه در واحدهای صنعتی است و دیگری وجود ابعاد هنری در تولیدات صنفی است طبعاً مشکلات و مسائل این دو بخش نیز متفاوت است.

تاریخچه مصرف چوب

شواهد و قرائن نشان میدهد که انسانهای اولیه از زمانی که در غارها می‌زیسته اند از چوب به واسطه شکل متناسب و طبیعی آن برای شکار حیوانات و غیره استفاده می نموده اند . اشیاء موجود در موزه طبیعی لندن نشان میدهد که بشر از حدود ده هزار سال قبل با نیزه چوبی به شکار می پرداخته و به وسیله تنه درختان از رودها و رودخانه ها عبور می کرده است . حدود پنج هزار سال قبل در اروپای شمالی ، استفاده از قایق ها و سورتمه های چوبی متداول بوده است . در کاوش های باستان شناسی در کنار دریاچه سوئیس و برخی نقاط دیگر که در گذشته در آب قرار داشتند پایه های چوبی خانه های شناور مربوط به دوران پارینه سنگی ، نوسنگی و عصر آهن بدست آمده که نشانه قدمت استفاده از چوب در ساختمان و وسایل کار است.

مصرف چوب در ایران تاریخ مدونی نداشته ولی طبق مطالعاتی که پژوهشگران و کاوشگران انجام داده اند مردمان بومی ایران قبل از مهاجرت آریایی ها از حدود ۴۲۰۰ سال قبل از میلاد مسیح (ع) چوب را برای خانه سازی مصرف می نمودند. البته استفاده از چوب در تهیه وسایل کشاورزی نیز رونق داشته است در سنگ نوشته هایی که از تخت جمشید بدست آمده استفاده از چوب سدر در پوشش و تزئینات کاخها مشخص شده است . اهمیت چوب در ایران قدیم به پایه ای بوده که احترام به درختان جنگلی از دستورات اصلی کیش زرتشت به شمار می رفته است. استفاده از چوب برای قایق سازی و کشتی سازی نیز در دوران هخامنشی بسیار جالب توجه بوده است ، پس از گسترش دین اسلام صنایع و هنرهای چوبی در ایران تحت تاثیر رهنمودهای دینی قرار گرفته است ، بر همین اساس آثار هنرهای چوبی زیادی میتوان در مساجد و اماکن مقدسه نظیر درب ، منبر، کنده کاری ها و شبکه‌بندی ها یافت.

صنایع مبلمان قدیمی ترین بخش صنایع چوب جهان شمرده می شود زیرا بشر از دیر زمانی بصورت نیمکت از آن استفاده می کرده است ، در ایران این صنعت از قدمت زیادی برخوردار نیست چون در گذشته در اغلب نقاط ایران نشستن بر روی قالیهای زیبا و نفیس مرسوم بوده است و حتی تا اواخر دوره قاجار فقط در منازل معدودی از افراد سرشناس مبلهای مخصوص پارچه ای به سبک دربار فرانسه وجود داشته که اغلب از خارج واردمی شده است ولی پس از آن دوره با تغییر شیوه های زندگی مردم ، صنعت مبل سازی روبه ترقی گذاشته است و اکنون برخی از استادکارهای ایرانی قادر به خلق شاهکارهایی در این زمینه می باشند ، صنعت مبل سازی در حقیقت تلفیق هنر، علم و صنعت است بدین نحو که با بکار بردن ماشین آلات و تجهیزات و خلاقیت و هنر محصولی ساخته می شود که زینت بخش منازل و دفاتر است.

وضعیت تولید مبلمان و مصنوعات چوبی در ایران       

بر طبق گزارش مرکز آمار ایران حدود ۲۲۶ واحد تولید صنعتی مبلمان با اشتغال حدود ۱۰ هزار نفر در کشور وجود دارد . همچنین بر اساس گزارشات اتحادیه دوردگران تعداد ۴۶۷۰۰ واحد رسمی در زمینه صنایع چوب مشغول فعالیت بوده که تعداد ۱۱۷ هزار نفر دراین کارگاهها مشغول فعالیت می باشند . توان بالقوه بالای این تعداد واحد تولیدی در جذب نیروی کار ، افزایش تولید و در نهایت توسعه صادرات میتواند محرک بسیار خوبی جهت صنایع وابسته و مرتبط با آن نظیر چوب بری ، نئوپان سازی ، چسب‌سازی ، تولید تخته فیبر ، روکش و تخته لایه ، یراق‌آلات سازی ،شیشه ، پارچه‌بافی و رنگ سازی باشد. به عبارت ساده تر توسعه تولید و صادرات مبلمان و مصنوعات چوبی می‌تواند به عنوان موتور توسعه بخش عظیمی از صنایع کشور عمل نماید . لازم به یادآوری است که بخش مصنوعات چوبی آخرین مرحله کار در صنایع چوب است و پس از این مرحله محصولات به دست مصرف کننده نهایی میرسد به همین خاطر دارای ارزش افزوده بالایی بوده و اهمیت زیادی را در بخش صادرات می‌تواند داشته باشد .

اگر تولید محصولات چوبی را به دو بخش فرایند های سرمایه بر و کاربر تقسیم نمائیم میتوان چنین استدلال کرد که با توجه به وضعیت کشورهای پیشرفته تر در زمینه ساخت محصولاتی که نیاز به تکنولوژی بالاتر و سرمایه‌بر دارد این کشورها از مزیت نسبی بیشتری برخوردارند و در مقابل هر چه به سمت محصولات کاربرتر که نیاز به مهارت فردی نیروی انسانی دارد پیش می‌رویم مزیت نسبی سایر کشورها از جمله ایران افزایش‌ می یابد که این مسئله در خصوص محصولات منبت کاری شده که از ارزش افزوده بالاتری نیز برخوردارند قابل تامل تر است.

برخی از محصولات صنایع چوب که در تولید مبلمان و مصنوعات چوبی کاربرد داشته از قبیل تخته خرده چوب ، تخته فیبر ، MDF ، روکش چوبی و تخته لایه توسط صنایع داخلی تولید می‌گردند ، این صنایع در سالهای اخیر با مشکلات زیادی درخصوص تامین مواد اولیه چوبی مواجه بوده اند زیرا از یک طرف امکان واردات مواد اولیه بدلیل دیدگاههای سازمان حفظ نباتات میسر نبوده و از طرفی میزان برداشت چوب از جنگل ها بدلایل حفاظتی کاهش یافته است ، علیرغم این تنگناها این صنایع در سالهای اخیر عمدتاً از رشد تولید قابل توجهی برخوردار بوده وتوانسته بخشی از نیاز صنایع مبلمان و مصنوعات چوبی را تامین نماید .

جایگاه ایران در تجارت جهانی مبلمان و مصنوعات چوبی

تنوع و پراکندگی مبلمان و مصنوعات چوبی موجب حجم بالای مبادلات تجاری آن گردیده است . چنانچه کشوری بتواند تولیدات خود را با این بازار بزرگ پیوند بزند ، تحولی بزرگ در بخش صنعت چوب خود بوجود‌آورده و منبع عظیمی از درآمد را به دور از حساسیت های تجاری کالاهای استراتژیک همچون شکر ، گندم و…. عاید خود کرده است.

نگاهی به‌ آمارهای صادراتی مصنوعات چوبی ایران طی چند سال گذشته نشان از فراز و نشیب‌هایی داشته و هیچگاه نتوانسته حرکت صعودی پیوسته‌ای داشته باشد و هنوز از جایگاه برجسته ای در میان اقلام صادرات غیرنفتی کشور برخوردار نیست .

از زمان گشوده شدن بازار آسیای میانه و قفقاز به روی کالاهای ایرانی سیر صعودی صادرات مصنوعات چوبی نیز افزایش یافت لیکن عدم توجه به مسائل استاندارد و کیفیت محصولات باعث شد که پس از اندک زمانی بازار این کشورها نیز عکس العمل منفی نسبت به محصولات ایرانی پیدا کند و این عامل در کنار عواملی همچون رقابت منفی صادر کنندگان ایرانی با یکدیگر ، عدم دید کافی آنها از آینده ، صدور محصولات بنجل و حضور قدرتمند رقبا یی چون ترکیه ، ایتالیا و لهستان باعث کاهش حجم صادرات ایران به این کشورها گردیده است . بیشترین صادرات مبلمان و مصنوعات چوبی ایران در سالهای گذشته به کشورهای آذربایجان ، ازبکستان  ارمنستان، قزاقستان ، ترکمنستان ، افغانستان، کویت ، امارات متحده عربی  عراق و آلمان بوده است.

مشکلات تولید و صادرات مبلمان و مصنوعات چوبی

مهمترین مشکلات تولید و صادرات مبلمان و مصنوعات چوبی بطور اختصار به قرار زیر است :

۱-  تامین مواد اولیه با کیفیت : عموماً مواد اولیه داخلی از مشخصات فنی استاندارد جهانی پیروی نمی کند در حالی که یکی از عوامل در افزایش کیفیت محصول نهایی به وجود مواد اولیه مرغوب بستگی دارد که در این خصوص همه صنایع داخلی اهتمام لازم را مبذول نمی دارند . در خصوص مواد اولیه وارداتی در برخی اقلام همین شرایط حاکم می باشد. لازم به ذکر است که در جهت رفع این مشکل حدود سه سال پیش از سوی وزارت صنایع و معادن واردات اوراق فشرده چوبی شامل نئوپان ؛ فیبر ، تخته لایه ، MDF مشمول الزامات فنی واردات شده است همچنین در اواخر سال ۱۳۸۳ شورای عالی استاندارد مصوب نمود که تولید اوراق فشرده چوبی شامل نئوپان ، فیبر ، MDF ، تخته لایه و روکش چوبی مشمول اجرای استاندارد اجباری گردد امید است با اجرای این مصوبه بخشی ازاین مشکل مرتفع گردد.

۲- فرسودگی و استهلاک ماشین آلات : عدم توجه به استهلاک تجهیزات در طی زمان بهره برداری و عدم توانایی مالی باعث فرسوده شدن تجهیزات در این صنعت شده که به نو به خود هزینه های نگهداری تجهیزات را افزایش داده و به کاهش کمی و کیفی محصولات منجر می‌گردد.

۳- عدم رعایت کیفیت مناسب محصولات چوبی : یکی از عوامل موفقیت هر محصول همگامی کیفیت آن با استانداردهای متداول و مورد درخواست مشتریان است که متاسفانه این ویژگی در همه مصنوعات چوبی و مبلمان کشور وجود نداشته و تولید کنندگان بایستی به این سمت حرکت نمایند ، در این راستا لازم است که موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران بیش از گذشته در تدوین استانداردهای مصنوعات چوبی و مبلمان اهتمام ورزیده و در این زمینه اقدامات بیشتری را بعمل آورد.

۴- عدم آموزش کافی کارگران صنایع مصنوعات چوبی : علیرغم وجود برخی استادکاران ماهر در زمینه تولید مبلمان و مصنوعات چوبی ، بطور عمومی سطح آگاهی و آموزش کارگران شاغل در این زمینه کافی نبوده و بعضاً مشاهده می‌گردد که افرادی که به لحاظ مهارتی از توانایی کافی برخوردارند به دلیل عدم شناخت کافی در خصوص ویژگیهای چوب و روشهای تولید ضمن ایجاد ضایعات فراوان در حین تولید محصولاتی را تولید می نمایند که از کیفیت لازم برخوردار نیستند و یا پس از مدت کوتاهی ارزش خود را از دست می دهند .