در دهه ۴۰ با انتشار کتاب های درسی به شکل جدید، کتاب‌های ارزان قیمت جیبی و گسترش آموزش فنی چاپ، بر رونق صنعت چاپ افزوده شد.

نخستین چاپخانه در ایران دویست وسه سال پیش یعنی سال۱۲۳۳هجری قمری در شهر تبریز تاسیس شد. «عباس میرزا نایب السلطنه»، «میرزا‌ زین‌العابدین تبریزی» را مأمور فراگیری فن چاپ و به‌راه‌انداختن نخستین چاپخانه درتبریزکرد. زین العابدین تبریزی ابزار و وسایل چاپ حروفی را به تبریز آورد و با حمایت عباس میرزا، که در آن زمان حکمران آذربایجان بود، چاپخانه کوچکی راه اندازی کرد و پس از آن این صنعت در سایر شهرهای کشور گسترش یافت. اوج تغییرات صنعت چاپ در ایران همزمان با انتشار روزنامه‌ها بوده که نقش مهمی در به روز شدن صنعت چاپ کشور داشته و با نشر و گسترش علوم، این صنعت را به صنعتی کارآمد و مفید تبدیل کرده است.

وانک، اولین چاپخانه در ایران و خاورمیانه!

از چاپخانه کلیسای وانک در جلفای اصفهان به عنوان قدیمی‌ترین چاپخانه در ایران و خاورمیانه نام برده می‌شود. گفته می‌شود اولین کتاب ایران را در آن جا چاپ کرده‌اند؛ درست ۲۰۰ سال پس از اختراع گوتنبرگ و در سال ۱۶۳۸میلادی!

خلیفه ارامنه جلفا در آن زمان می‌شنود که در آلمان شخصی به نام گوتنبرگ ماشینی اختراع کرده که با آن می‌شود کتاب‌ها را تکثیر کرد. او بدون اینکه به تجربه گوتنبرگ دسترسی داشته باشد، با کمک همکاران روحانی‌اش دست به کار می‌شود و پس از یک سال و پنج ماه تلاش، موفق می‌شود اولین کتاب را در ایران چاپ کند: کتاب زبور حضرت داود که در موزه کلیسای وانک نگهداری می‌شود. این سرآغاز تاریخ چاپ در ایران است. در آن زمان هنوز کشورهای مصر و هندوستان ماشین چاپ و چاپخانه نداشتند و کتاب‌هایشان را به روش استنساخ تکثیر می‌کردند.۱۸۱سال بعد عباس میرزا دستور داد اولین چاپخانه سربی را در تبریز دایر کنند، ولی تا آن زمان، در ایران هشت عنوان کتاب در چاپخانه جلفا چاپ شده بود.

تاکنون درباره چاپخانه تاریخی کلیسای جلفا تحقیقات درستی‌حداقل به زبان فارسی انجام نشده ‌است. حتی ا ستا د‌ سعید  نفیسی هم که تاریخ‌ نگاری مستندی درباره‌چاپ ایران انجام داده معتقد است که چاپخانه سربی تبریز نخستین چاپخانه‌ای است که انتشارات آن به دست ما رسیده است، در حالی که از هشت کتاب چاپ شده در چاپخانه جلفا، فقط سه عنوان کتاب مفقودالاثر است؛ سه عنوان آن در موزه جلفا، یکی در انگلستان و دیگری در اتریش موجود است.

در سال ۱۶۳۸ میلادی مطابق با سال ۱۰۱۷ هجری شمسی، برای اولین بار در ایران و خاورمیانه توسط پیشوای مذهبی ارامنه جلفای اصفهان به نام «خاچادور گساراتسی» کتاب «زبور داوود» (ساغموس) در کلیسای وانک جلفای اصفهان به چاپ رسید. تمام وسایل چاپ از قبیل ماشین چاپ، حروف، کاغذ مرکب و غیره با دست استادان ارامنه جلفا و همکاران خلیفه تهیه و درست شده بود.

در یادداشت کتاب مذکوراین طور نوشته شده است: «یک سال و پنج ماه است که روز و شب بدون وقفه با کل اعضای حوزه علمیه به کار مشغولیم، برای اینکه نه از جایی دیده‌ایم و نه استادی داشته‌ایم.»

از این کتاب در دنیا فقط یک جلد وجود دارد که در کتابخانه بودلیان دانشگاه شهر اکسفورد انگلستان نگهداری می‌شود و فتوکپی آن در موزه کلیسا قرار دارد. چاپخانه کلیسا با این که در قرن هفدهم فقط هشت کتاب به چاپ رسانده و بعد از آن تعطیل شده، ولی باز از سال ۱۸۷۲ میلادی (۱۲۵۱ شمسی) شروع به کار کرده است و تا امروز مشغول به کار است. در این مدت به غیر از هزارها آگهی، کارت دعوت و غیره، نزدیک به پانصد عنوان کتاب هم به‌چاپ رسانده است که بعضی از آنها تاریخی، تحقیقی و باارزشند.

اولین کتاب فارسی در ایران در سال ۱۲۳۳قمری در تبریز به عنوان «رساله فتحنامه» نوشته «میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام» به چاپ رسیده و اولین چاپخانه در اصفهان در سال ۱۲۸۷ از طرف سیدمحمد حاج آقا به نام «حبل‌المتین» شروع به کار کرده است که هنوز هم وجود دارد. قبل از این در اصفهان چاپخانه سنگی نیز وجود داشته که در سال ۱۲۴۴هـ. ق، «رساله حسینیه» در آن به چاپ رسیده است.

در جلفای اصفهان نیز دو چاپخانه دیگر وجود داشته که متعلق به جامعه ارامنه کاتولیک بوده است. ما درباره عملکرد این چاپخانه‌ها اطلاعات کاملی نداریم.

تا آن جا که مشخص است یکی از آنها چاپخانه «لازاریت» نامیده شده که تنها سه جلد از کتب چاپ شده آن در دسترس ما است و دیگری چاپخانه «استپانیان» که متعلق به دکتر «هُوانِس استپانیان» و برادران ایشان بوده است و از تاریخ ۱۹۴۵ برای ما شناخته شده است. در آنجا کارهای کم تیراژی از قبیل اطلاعیه، دعوتنامه، کارت‌های ورودی و غیره چاپ می‌شده است. به‌طور یقین نمی‌توانیم بگوییم که آیا کتاب‌هایی هم در این چاپخانه چاپ شده‌اند یا خیر، ولی به نظر می‌رسد که چاپ نشده‌اند.

این چاپخانه در حقیقت ادامه چاپخانه لازاریت بوده که چند سال قبل در معرض فروش قرار گرفت و دستگاه چاپ و سایر متعلقات آن و همچنین حروف فارسی را یک فارس زبان و حروف ارمنی و لاتین آن را شورای خلیفه‌گری ارامنه اصفهان، جهت چاپخانه کلیسای وانک خریداری کرد. چاپخانه کلیسای وانک از سال ۱۹۰۴ دارای حروف فارسی و لاتین بوده که از آنها به طور مستمر استفاده کرده است.