تاثیرات سبکها در هنر و صنعت طلا و جواهر
اگر آخرین دستاوردهای طراحی وساخت جواهر در دوره پست مدرنیسم را با تاریخ سنتی صنایع دستی مقایسه کنیم، متوجه میشویم که وجه اشتراک چندانی بایکدیگر ندارند.
بهطور مثال چه وجه اشتراکی بین آثارینظیر طرحهای جمجمه خرگوش، قطعات ساخته شده ازصمغ وآیینه ، گل سینههای اکریلیک و شنریزهها ، زیورهای چوبی و ملیلهدوزیهای زربفت ومیناکاریهایی باالماسهای درخشان ویاقوت تزیین شده، وجود دارد؟ کدام دسته از این آثار نشان دهنده اوج رشد و تعالی صنعت جواهرسازی در ۵۰۰ سال گذشته یا قبل از آن است؟
تحقیقات باستانشناسی حاکی از آن است که نخستین زیورهای مورد استفاده بشر دندانها و پنجههای حیواناتی بوده که صید میکرده است. این قطعههای کشف شده با یک رشته لیف طبیعی به هم متصل میشدند و تشکیل مجموعهای بدیع را میدادند که بسیار نو جلوه میکنند. زیورهایی که انسانهای غارنشین از آنها استفاده میکردهاند، نخستین حلقه از زنجیرهای است که با قدمتی ۴۰ هزار ساله موضوع و آثار هنری موجود در را، با گذشته آن و با سنتها و سبکهای گوناگون طراحی و ساخت زیورها که در طول تاریخ و در میان ملل و فرهنگهای مختلف جهان جریان داشته است، پیوند میدهد.
داستان پیدایش زیورهای موجود به قدمت داستان پیدایش و بهکارگیری طلا، نقره و سایر سنگهای قیمتی است، که بیشتر در ساخت گردنبندها و تاجهای سلطنتی، لباسها و نیمتاجهای زنانه برای اشراف مورد استفاده قرار میگرفتهاند. اما پدیده دیگری نیز به موازات آن جریان داشته است، یعنی داستان پیدایش اشیای زینتی و آرایشی که مورد استفاده بسیاری از مردم جهان بوده است. بهگونهای که بستر تاریخ پوشیده از طراحان زیورهای مدرن، قومیEthnic Jewelley، بومی و آویختنی بوده و هر یک بخشی از تاریخ را به خود اختصاص دادهاند، تاریخی که ساخت زیورها در آن قائم به هیچ قانون و قاعده مدونی نبودهاست. دامنه مواد و مصالحی که در جواهرسازی قومی بهکار میرفته به قدری وسیع است که صنعت جواهرسازی اروپا را تحت تاثیر قرار دادهاست و بهعنوان عظیمترین نیروی الهام بخش طراحی قرن بیستم به حساب میآید. تاثیر آداب و سنتهای آفریقایی نیز بر این صنعت چشمگیر بودهاست بهطوری که مردم آفریقا و بسیاری از مردم آسیا برخلاف اروپاییها، هرگز راهی را که اجدادشان طی کردهاند، فراموش نکردهاند و هنوز هم به ساخت اشیاء و زیورهایی از جنس استخوان حیوانها، چوب، صدف، ریشه گیاهان، دانهها و حبوبات، اقدام میکنند.
بهطور مثال در شمال نیجریه از حصیر برای ساخت گوشواره استفاده میشود و مردم «باشیما Bashima» نیز گردنبندها و بازوبندهای زینتی خود را از حصیر میبافند. مردم آفریقا پس از پایان دوره استعمار, از سکههای بهجامانده از اروپاییها بهعنوان زیورهای آرایشی موی سر استفاده میکردند و در تزیین گردنبندها نیز از این سکهها استفاده میکردند.به موازت آن, در نقطهای دیگر, پرهای پرندگان استوایی وسیله تزیین گردنبندها و کلاهای آیینی تمدن پیش از کریستف کلمب, سرخپوستان آمریکای شمالی و قبایل آمازون بود.
از جمله ویژگیهای مهم جواهرات قومی که هنگام مقایسه با شیوههای قبل از دوران مدرنیسم اروپا به چشم میآید, جرأت و جسارت فوقالعاده سازندگان آنها در بهکارگیری رنگها و هماهنگی کامل مواد مصرف شده است، بهطوری که در بسیاری موارد میتوان مجموعهای از مهرههای شیشهای، مرجانهای نتراشیده، استخوانها و نقرهکاری را یکجا و بر روی یک قطعه زینتی مشاهده کرد. هر یک از این مواد با رنگهای فیروزهای، شیری، صورتی و نقرهای درخشان آمیختگی رنگی زیبایی بهوجود میآورند.
از دیرباز نیاز به ساخت زیورهای ارزان قیمت در کنار زیورهای قیمتی مطرح بوده است و جواهرسازان هندی در روزگاران دور اقدام به ساخت زیورهای ارزان قیمت کردند. انواع النگوها و زیورهای ساخته شده از جنس صدف, حلزون، شیشه، فلزات و نوعی صمغ حشرات به نام «لاک» از نمونههای ارزان قیمت ساخته شده در زمان گذشته است. آنچه که بیش از پیش به جواهرات هندی و آسیای شرقی جذابیت بخشیده بهکارگیری ماهرانه مواد مصرفی بوده است.
در جواهرسازی قومی (نژادی) استفاده از مواد قیمتی و ارزشمند نادیده گرفته نمیشود. اکثر ملتهای غیر اروپایی بهدنبال تهیه و تولید موادی به عنوان بدل طلا و سایر مواد قیمتی بهمنظور رقابت با آثار هنری اروپاییان بودهاند و هنوز هم هستند. بهطور مثال ساکنان مالی گوشوارههای حلقوی بزرگ خود را تنها با کوبیدن طلا و شکلدهی آن درست میکردند، ساکنان آمریکای پیش از کریستف کلمب نیز نیمرخهای شگفتانگیزی از پرندگان و حیوانات خیالی را از طلا درست کرده و بهعنوان گوشواره و پیرایههای دیگر استفاده میکردند و یا ساکنان شرق و جنوب آفریقا با پیچیده مفتولهای مسی و فلزی به دور ساقه گیاهان, زیورهایی نظیر طوق, گردنبند و بازوبند درست میکردند. اصول و روش پرداخت کاریهای این قوم را هنوز هم جواهرسازان غربی مانند « واندر استراتن Wander Straeten» به کار میبرند.
انسانهای نخستین
از آغاز بشریت تاکنون، انگیزههای گوناگونی چون تفاخر، تواضع، پایگاه اجتماعی، دین و خرافات انسان را به تزئین بدن خود برانگیختهاند. موقعیت اجتماعی انسانهای نخستین که از بررسی چگونگی استفاده آنان از استخوانها، پرهای پرندگان، دندانها و پنجههای جانورانی که مواد غذاییشان را تشکیل میداد، به دست میآید حاکی از مهارت آنها در صید و شکار است. گیرههای سوزنی درست شده از تراشههای استخوان از ضرورترین اجزاء پوشاک انسانهای غار نشین بهشمار میآمد. آنها از این گیرهها در لباس خود که از پوست حیوانات تهیه میشد، استفاده میکردند.
قدیمیترین زیورهای شناخته شده درناحیهای به نام «لاکینا La Quina» در فرانسه بهدست آمده است که شامل مهرههایی از جنس دندان و استخوان حیوانات است. این اشیاء که ظاهراً بهعنوان زیور مورد استفاده بودند، ۴۰هزار سال پیش انسانهای«نئاندرتال Neanderthal»ساختهاند. حلقههایی از گل و میوهها احتمالاً نخستین زیورهای مورد علاقه انسانها بوده است. اگر چه هیچگونه اثری برای اثبات این مدعا در دست نیست، اما این که متداولترین ماده جواهرسازی در تمامی قارهها و در طول قرنها به صورت میوه و حلقههای گل تصویر شده است، شاید دلیل قانع کنندهای باشد.
در گذشته ساخت زیورها با تاکید و تکیه بر مواد آلی و حفظ کیفیت و اشکال طبیعی این مواد صورت میگرفته است. مواد مورد استفاده با توجه به استعداد و نوع زندگی سازندگان آنها از تنوع خاصی برخوردارند. کشف بسیاری از این قبیل آثار در مجاورت گورستانها حاکی از آن است که این اشیاء ضمن داشتن نقش اجتماعی دارای ارزش ماوراءالطبیعهای نیز بودهاند.
نخستین سوداگران زیورها
تجارت جواهرات, در هزاره هفتم قبل از میلاد, بخش مهمی از تجارت بینالمللی بین سرزمینهای حاشیه مدیترانه و تمدنهای قدیم فراسوی کوهستانهای غرب آسیا را به خود اختصاص داده بود. مهرههای مرجانی متعلق به سواحل مدیترانه که در شهر «چتل هویوک Gatal Hujuk» از شهرهای دوره پارینه سنگی, به دست آمده، نشانهای است از این روابط.
مساله جواهرات در تمدنهای بزرگ باستانی تا هزاره چهارم و سوم قبل از میلاد بسیار پیچیده است. چرا که ریسهها و زنجیرهای فوق العاده زیبایی از جنس سنگهای قیمتی از قبرهای سلطنتی سومریان و نیز تعداد قابل توجهی مهرههای شیشهای در ناحیه قفقاز و در منطقه تحت قلمرو تمدن بین النهرین, که متعلق به هزاره سوم قبل از میلاد است، بهدست آمده است.
نوع دیگر از زیورهای مورد استفاده ساکنان بینالنهرین اشکال طلسم گونهای است که از تراشیدن سنگهای کوچک بهصورت تصاویری از حیوانات گوناگون مانند کبوتر، قوچ، پرندگان و قورباغه ساخته میشد. این اشکال دارای ارزشهای معنوی و ماوراءالطبیعهای بودند. بهطورتقریبی در همان دوران، ساکنان مصر از سنگ صابون۱۲، که یکی از اولین مواد مرکب بهکار گرفته شده در صنعت جواهرسازی است، در ساخت زیورهای خود استفاده میکردند. این سنگ، نرم و به آسانی تراشیده میشد.
جهان کهن
مصریان قدیم با استفاده از سنگهای قیمتی، گردنبندهای سنگین گوهرنشان و تاج سرهایی جهت استفاده بر روی کلاه گیس میساختند. زحمت زیاد در تهیه جواهرات و دشواری کار ساخت قطعات موجب شد تا سازندگان این اشیاء به منابع طبیعی و زیورهایی چون گردنبندهای گلی و برگ زیتونی و استفاده از اعضای حیوانات، بهویژه برای برگزاری مراسم و آیینهای مذهبی، روی آورند.
توجه بیش از حد به زیورهای ساخته شده از گل و گیاه بهتدریج جای خود را به سایر مواد آلی موجود در طبیعت از قبیل عاج، استخوان، طلا، سفال Steatite» و مینا داد. در کنار ساخت جواهراتی به شکل مجسمههای طلایی بزرگ و بهکارگیری اغراقآمیز و افراطی سنگهای گوهرنشان نظیر آنچه که از قبرهای فراعنه بهدست آمدهاست، جواهرسازان، زیورهای ارزان قیمتی که متناسب با قدرت خرید طبقه متوسط و پایین جامعه بود، میساختند. بهطور مثال مهرههای زینتی با استفاده از شیشه و نوعی سفال شفاف بهنام«فایانسFaience».
درطول تاریخ باستان از تمدنهای مصر «میسن Mycen» تا تمدنهای رومی استفاده از شیشههای رنگی به جای مروارید،زمرد و فیروزه و سایر سنگهای قیمتی مرسوم بوده است.
استفاده از مهرههای شیشهای نشانده بر ورق نازکی از طلا یا نقره، به جای مروارید, نیز رواج داشته که. این روش کم و بیش تا امروز نیز ادامه دارد و در کنار آن مهرههای چینی بهعنوان جایگزین مناسب برای سنگهای قیمتی نظیر فیروزه و سنگ لاجورد به طور گسترده، مورد استفاده قرار میگرفته است. نقشهایی که روی برخی از گردنبندهای چینی بهدست آمده دیده میشود، از نوع تاج گلی هستند.