تاریخچه گاوداری درجهان وایران

باستان شناسان به اتفاق بر این عقیده‌اند که نزدیک به ۶ هزار سال پیش از میلاد مسیح بشر شیوه زندگی خود را تغییر داد، شکار حیوانات را کنار گذاشت، به زراعت پرداخت و به اهلی کردن حیوانات همّت گماشت . نخست سگ و سپس گوسفند و بز را اهلی کرد. مدتها شیر بز نیازهای غذایی انسانها را تأمین می کرد اما پس از دستگیری گاوهای وحشی، انسان ها به ارزش کمی وکیفی شیر گاو پی بردند؛ به همین خاطربه فکر اهلی کردن این حیوان افتادند و چنین نتیجه گیری می‌کنند که اهلی شدن گاو در آسیا و خاور میانه بین ۴۵۰۰ تا ۶۰۰۰ سال قبل از میلاد انجام گرفته است. شواهدی دیگر نشان می‌دهد که در همین زمان اهلی شدن گاو در اروپا به طور جداگانه‌ای نیز انجام شده است.

هزاران سال است که گاو جزئی از زندگی روزانه کشاورزی به شمار می‌آید. انسان در برابر حفاظت، نگهداری و تغذیه این حیوان از فرآورده‌های گوناگون آن استفاده می‌کرد. گاوها توانستد درمدت کوتاهی جایگاه ویژه‌ای را در زندگی انسان ها بدست آورند؛ بطوریکه از گاوهای نر وتنومند برای کارهای سنگین زراعتی و تولیدگوشت واز گاوهای ماده برای شیردوشی استفاده می‌کردند به همین دلیل می‌توان ادعا کرد که گاو مهمترین حیوانی است که اهلی شده است .

اگر چه چگونگی اهلی شدن گاو کاملاً مشخص نیست، اما زمان آغاز آن از آثار باستانی و نشانه‌های باستانشناسی پیدا است؛کتیبه‌ای از معبدی در عراق به دست آمده که مربوط به ۴۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح می‌باشد وشخصی را در حال دوشیدن شیر از گاو نشان می‌دهد.

تا پیش از ورود اسپانیائیها به آمریکا، هیچ گاو اهلیی در این قاره وجود نداشت. نخستین گاوهای اهلی، در آغاز سده شانزدهم، به وسیله مهاجران اسپانیایی به قاره آمریکا آورده شدند. البته آمریکای شمالی دارای نوعی گاومیش بنام باسیون بود که سرخ‌پوستان موفق به اهلی کردن آن نشده بودند. در آمریکای جنوبی نیز اصولاً گاوی موجود نبود. در استرالیا نیز هیچ گاوی خواه وحشی یا اهلی، وجود نداشت و نخستین گاوهای این قاره در ۱۸ ژانویه۱۷۸۸ به وسیله مهاجران انگلیسی به این کشور وارد شدند.

اکنون نژادهای اروپایی به طور قابل توجهی در آمریکای شمالی و جنوبی و استرالیا پراکنده‌اند. تا اواسط سده هیجدهم میلادی گاوهای کوهان‌دار هندی یا زیبو فقط تا آفریقا و بخشهایی از آسیا گسترش یافته بودند. در این زمان تعداد زیادی از این گاوها به آمریکای شمالی و جنوبی وارد شدند. در ایالتهای جنوبی آمریکا گاوداران آمریکایی نژاد برهمن (Brahman) را با استفاده از این گاوهای وارداتی ایجاد کردند.

تا قبل از سده هفدهم میلادی پرورش گاو براساس نیاز خانواده‌ها بود. هر خانواده با توجه به امکانات و نیازش، تعدادی گاو به منظور کار، شخم و استفاده از شیر آنها نگهداری می‌کردند. در سده هجدهم در برخی از نقاط اروپا و آمریکا بعضی از خانواده‌ها تعدادی گاو مازاد بر نیاز خود پرورش می‌دادند و بیشتر آنها را جهت تأمین بقیه مایحتاج زندگی خود به فروش می‌رساندند. امّا در واقع شروع حرفه گاوداری بصورت متمرکز و امروزی از اوایل قرن نوزدهم میلادی بود بطوریکه با تأسیس انجمن‌ها و سازمانهای مختلفی در زمینه گاوداری، پیشرفت قابل توجهی در زمینه اصلاح دام، افزایش تولید شیر، مدیریت و صنعت گاوداری صورت گرفت. دلیل دیگر پیشرفت این صنعت افزایش جمعیت و نیاز انسان به پروتئین حیوانی بود که سبب پیشرفت حرفه گاوداری در طول دو سده گذشته شد.

از سال ۱۹۰۰ تا ۱۹۴۰ تولید شیر به ازاء هر رأس افزایش چندانی نداشت لیکن بین سالهای ۱۹۴۰ تا ۱۹۸۵ تولید شیر تقریباً دو و نیم برابر افزایش یافت و طی ۱۰ سال اخیر میانگین تولید هر گاو حدوداً ۱۲۳ کیلوگرم افزایش یافت مهمترین عوامل اصلی که در بروز این افزایش دخیل بود عبارت بودند از: بهبود چشمگیر تغذیه ومدیرت گاوداریها همراه با تلاش جهت دستیابی به توان ژنتیکی بالا.

 انواع نژادها :

گاوها را بر اساس شیری یا گوشتی بودن به دو دسته تقسیم می کنند که هر کدام به نژادهای مختلفی تقسیم می شوند .

 نژاد های شیری :

۱-ایرشایر ۲-فریژین ۳-براون سویس ۴-جرزی ۵-گرنزی ۶-کری

 نژادهای گوشتی :

۱- گالووای ۲-آبردین آنگوس ۳-هرفورد ۴- شورت هورن ۵- شاروله ۶- لیموزین ۷- سیمنتال ۸- براهمن ۹-سانتا گترودس۱۰-برانگوس۱۱-درات ماستر ۱۲-ماری گری ۱۳- آفریکاندر۱۴- بیفالو۱۵- کیانینا

تمام این نژادها اعم از گوشتی وشیری دارای ژنوتیپ وفنوتیپی متفاوت هستند و به راحتی براساس فنوتیپ قابل تشخیص هستند به عنوان مثال، تنها شاخصی که نژاد فریژین را از دیگر گاوهای سیاه و سفید متمایز می کند قسمت سفیدی ساق پا و انتهای دم است .

تنها نژادی که تقریباً در کشورمان از جایگاه خوبی برخوردار است نژاد فریژین می باشد این نژاد به صورت سیاه و سفید می باشد؛ البته ژن قرمز و سفید هم به صورت ناقل دارد همانطور که در جدول ۱ مشخص است این نژاد از تولید شیر خوب و درصد چربی مناسبی برخوردار است. البته نکته قابل ذکر اینکه این نژاد درمناطق گرمسیری پایداری چندانی ندارد( دقیقاً‌بر عکس نژاد براون سویس وجرزی ) نژاد فریژین در اصل مربوط به هلند می باشد که به آنها فریژین هلندی میگویند اما آندسته از گاوهایی که درآمریکا هستند به هولشتین فریژین مشهور هستند و به آنهایی هم که در انگلیس هستند فریژین انگلیسی می گویند .

 گاوهای بومی ایران

گاوهای بومی ایران هم با توجه به محل زندگی، به دسته های مختلفی تقسیم می‌شوند از جمله گاو سرابی عمدتاً‌ درمنطقه‌ی سراب وگاوسیستانی در منطقه زابل که بزرگترین نژاد گاو درایران است وگاوهای گلپایگانی که در اصفهان ،‌اردستان و تا لرستان ادامه دارد .این گاوها هم بر اساس فنوتیپ قابل تشخیص هستند مثلا گاوسرابی زرد روشن تا قهوه ای تیره است و شاخ های کوتاه وسیاهرنگ دارد. گاو گلپایگانی خاکستری تا زرد قهوه ای می باشد.

پرورش صنعتی گاو در ایران به سال۱۳۱۲بر می گردد؛ در این سال دولت ۴۰ راس گاواصیل از نژادهای ترانتر، شوئیست وسمینتال ازفرانسه خریداری و به کشور وارد کرده است چون جایی نبود که از آنها نگهداری کنند، همه را به دانشکده کشاورزی کرج تحویل دادند.

درسالهای ۱۳۱۲تا ۱۳۱۵ با شیوع بیماریهای طاعون وشاربن درکشور، جمعیت دامی کشور بشدت تهدید می شد و ضررهای اقتصادی فراوانی به دامداران وارد می گردید لذا دولت به فکرمبارزه بنیادی با بیماریهای دامی افتاد وطرح اداره کل تفتیش صحی حیوانات (دامپزشکی امروز) رابتصویب رسانید و در همین سالها با استخدام ۱۲ نفر دامپزشک فرانسوی و خریداری مقادیری وسایل تلقیح مصنوعی از کشور روسیه واستخدام یک نفر متخصص تلقیح مصنوعی از آن کشور بنام دکتر رودین عملیات تلقیح مصنوعی درکشورآغازگردید. درسال ۱۳۳۰ بنگاه مستقل دامپروری تشکیل و دامپروری مملکت وارد مرحله نوینی شد. پس ازآن با تاسیس موسسه تحقیقات علوم دامی کشور و مرکز اصلاح نژاد دام ، توسعه دامپروری خصوصاٌ پرورش گاو شیری بصورت علمی وفنی تعقیب گردید؛ بنحوی که هم اکنون درسال۱۳۸۸ که قریب به۸ دهه ازورود اولین گروه گاوهای اصیل به کشور می گذرد جمعیت گاوهای اصیل به۹۶۱هزارراس رسیده وبا اقدامات اصلاح نژادی جمعیت گاو آمیخته ایران۴۳۷۳هزارراس می‌باشد.درهمین سال جمعیت گاو بومی کشور۲۹۱۵هزار راس بوده که باهمت کارشناسان دامپروری وتعیین روشهای پرورش مناسب تولید آنها افزایش یافته است.

 اهمیت اقتصادی گاو:

با توجه به دستگاه گوارشی که گاو دارد می تواند از مواد غذایی بی ارزش (یعنی موادی که برای انسان قابل هضم نیستند) استفاده کرده و پرارزش ترین غذاها یعنی شیر و گوشت را تولید کرده که این کار توسط میکروفلورهای شکمبه صورت‌می‌گیرد . شیرگاو مغذی ترین و بهترین غذا برای انسان است؛ به همین دلیل انسانها در طی سالیان با بهره گیری از فنون ودانش خود توانسته اند شیر گاو را به مقدار زیادی، هم از لحاظ کیفی و کمی افزایش دهند زیرا مقدار شیر تولیدی گاو تنها به مقداری است که برای تغذیه گوساله خود متناسب باشد و مازاد بر آن چیزی است که بر اثر تغییرژن‌ها وجیره‌های غذایی تولید می شود. به همین خاطر سرمایه گذاری در این بخش وبه منظور تأسیس یک دامداری می تواند سوددهی خوبی برای سرمایه گذار داشته باشد.گاو علاوه بر شیر که بخش مهمی از اقتصاد گاوداری را شامل می شود مزایای بسیار دیگری هم دارد از جمله پوست – گوشت و بسیاری از اعضای داخلی مانند روده که در تهیه نخ های بخیه بکار می رود یا شاخ که برای ساخت لوازم زینتی کاربرد دارد .

 تأسیس یک دامداری :

برای تأسیس یک دامداری عوامل زیادی دخیل هستند از طراحی ساختمانها گرفته تا نوع گاوهای خریداری شده و هزاران عوامل ساده دیگر که در ظاهر بی اهمیت هستند ولی در یک تولیدخوب وموفق مؤثر هستند. یکی از عواملی که قبل ازتاسیس یک گاوداری باید موردتوجه قرارگیرد، محل احداث گاوداری وآب و هوایی است که برآن منطقه حاکم است . مثلاً‌بسیاری از نژادهای اروپایی درمناطق گرمسیر ناپایدار هستند.