شیشه در معماری سنتی ایران
اختراع شيشه تحولي عظيم در معماري ايران و دنيا ايجاد كرد. به گونهاي كه امروزه نيز شهرهاي جهان، زيبايي خود را مديون اين تحول بزرگ هستند.
از آنجا که معماری داخلی به عنوان طراحی هدفمند فضاهای داخلی و ساماندهی آنها به منظور استفاده بهینه، در جهان همواره مطرح است، در ایران نیز توجه به فضاهای داخلی همواره مورد توجه معماران قرار داشته است.
شیشه در شیوه معماری پارتی در دوران قبل از اسلام برای اولین بار استفاده شده است. بعد از آغاز دوره ساسانی و اشکانی، شیشه به عنوان یکی از مصالح نمای ساختمانها و به صورت پنجرههای بلند و باریک که ارسی نام داشت به کار گرفته شد و استفاده از نمای شیشه به معماری امروز نیز راه پیدا کرده است.
شیشههای دوره اسلامی که آغاز آن قرن هفتم و هشتم میلادی (قرن اول هجری) است، از آمیختگی میان تمدنهای امپراطوری روم شرقی (بیزانس) و پارت و ساسانی در ایران حاصل شده است.
با توجه به اشیای شیشهای کشف شده، این هنر در سمرقند، شهرری، جرجان و نیشابور رونق بهسزایی داشته است. وجود اشیاء متعلق به سده پنجم تا اوایل سده هفتم قمری، خبر از رونق صنعت شیشهگری در دوره سلجوقی میدهد و با کشف اشیای شیشهای در جرجان و نیشابور میتوان نواحی خراسان و گرگان را از جمله مراکز ساخت اشیای شیشهای دانست.
در دوره صفویه، شکل دیگری از استفاده از شیشه رواج یافت. در این دوره آیینهکاری به عنوان نوعی تزئین جدید در بناها، مانند آیینه خانه مورد استفاده قرار گرفته است.
نکته قابل توجه در تزئینات داخلی و خارجی بناهای سنتی ایران این است که تزئینات، جزئی از بنا بوده و هیچ گاه به صورت بزک و هجو استفاده نشده است. میزان توجه به آرایش ساختمان به سبب ارتقای کیفیت بنا را میتوان از اجرای همزمان سفتکاری و تزئینات در دورهای خاص، درک کرد.
از طرفی، در شیوه دیگری از معماری ایران به نام معماری کویری مخصوصاً در خانهها، نمونههای زیبای طراحی داخلی که در آن القای حس زندگی کاملاً مشخص است، تلألؤ بی نظیر نور، فضایی متفاوت را به وجود آورده است.
استفاده از شیشه به ویژه شیشههای رنگی، آیینه، گچکاری و… از جمله هنرهای ظریفی هستند که در تزئین و آرایه بندی فضا، تمام جنبههای زیباییشناسی، علمی، اقلیمی و حتی شرعی را نیز شامل میشده است.
به عنوان مثال شکلگیری آیینهکاری و شیوه به کارگیری آن در نمای داخلی ساختمان به عوامل زیر بستگی داشته است:
۱ـ نیاز به روشنایی موجب شد تا از آیینه برای تزئین استفاده شود و بتوان با حداقل نور، بیشترین روشنایی را ایجاد کرد.
۲ـ طبق دستورات دین اسلام، هنگام عبادت نباید چهره خود را در آیینه دید در نتیجه آیینهها به صورت شکسته و با اشکال هندسی به کار گرفته شدند، به نحوی که نتوان چهره را مشاهده کرد.
۳ـ از دلایل دیگر استفاده از اشکال هندسی در آیینهها این بود که در دین اسلام تصاویری اعم از انسان و حیوان و دیگر موجودات زنده نباید در محل عبادت در مقابل نمازگزار واقع شود.
۴ـ از لحاظ معماری نیز کمک مؤثری در تزئین بهتر زیارتگاه محسوب می شد.
در دوران قاجار نیز به سبب تعاملات فرهنگی و سیاسی، نمونههای زیبایی از پنجرههای رنگی و آیینهکاری در خانههای آن دوران به جا مانده است.
یکی از بهترین آثار معماری ایران در این دوره، خانه بروجردیهاست که سرشار از خلاقیتهای هنرمندانه است.
از نظر بررسی ادواری، طی کاوشهای باستانشناسان سالهای اخیر به نظر میرسد از شیشههای رنگی برای تأمین روشنایی و تزئین در و پنجره و قالبهای گنبدخانهها و شبستانها استفاده میشده است.
مثلاً در زیگورات چغازنبیل (مربوط به تمدن ایلامی در هزاره اول قبل از میلاد) پنجرههایی با شیشههای لولهای صدف دار و به شکل توخالی و به صورت مارپیچ وجود داشته که جهت نفوذ روشنایی به طبقات زیرین استفاده میشده است.
در دوره هخامنشی نیز، هنر شیشهسازی استفاده شده است و بعد از اسلام در دوران صفویه در بناهای چهل ستون و هشت بهشت، آیینههای تخت به شکلهای هندسی، یا نقاشی روی آیینه به کار رفته است.