شیشه سازی در ایران باستان
به نظر نمی آيد كه ايران در هيچ زمان سرزمينی مساعد برای اختراع يا ايجاد صناعت شيشهگری بوده باشد. اين كشور به خاطر موقعيت خود در بين النهرين كه از ديرباز مركزيتی كليدی در تاريخ شيشه سازی داشته و نيز با سلطه سياسی خود، توانست هم شيشه گران و هم شيشههای طراز اول را به گرد خودآورد. گرچه كمبود استعداد زاد بومی ايرانيان در صناعت شيشه گری گرم با مذاب شيشه امری آشكار بوده، ليكن آنان در فنون حكاكی و تراشكاری شيشه سرد همه وقت مهارت خود را نشان داده اند.
اما آگاهی ما بر کلیه تحولات صناعت شیشه گری ایران از آن جهت ناقص و نامعتبر است که در سراسرخاک این کشور هویت هیچ مرکز شیشه سازی به یاری روشهای باستان شناختی مکشوف نشده است. از این رو چه بسیار مطالب و نکات که باید بر اساس ماهیت خود اشیاء شیشهای مکشوف در خاک ایران و مقایسه آنها با یافته های دیگر نواحی مجاور که دارای تاریخی معتبرتر در مقام تولید کننده شیشه بودهاند، حدس زده شود. مدارک شیشهگری دورههای اسلامی در سیراف، بندری قدیمی در نیمه پایینتر خلیج فارس، از روی کاوشگریهای به عمل آمده توسط دکتر«دیویدهوایتهاؤس» در میانه دهه١٩۶٠ استنباط شده است. شماری اشیاء شیشهای در گورهای بدوی لرستان، به شکل مهرههای سبز کمرنگ و دستبندهایی با نگاره های کارشده بر رویشان در رنگهای متضاد ، یافت شدهاند، لیکن به شیوه ای کاملا شبیه با تزیینات نخستین ظروف شیشهای بین النهرین یا شمال سوریه ، متعلق به هزاره دوم قبل از میلاد. به این ترتیب دیگر شکی باقی نمانده که طی این دوران ، بین النهرین و کمی بعدتر مصر مرکز اصلی تولید ظروف شیشهای در خاور نزدیک بوده است، در صورتیکه هیچ مدرکی که دلالت بر تولید شیشه در خطه ایران آن زمان کند، یافت نشده است.
در هنر شیشه سازی همواره مهره و دست بند مناسبترین اقلام داد و ستد تجاری به شمار می آمده است.
در سده هشتم قبل از میلاد، هنگامی که قدرت آشوریان در خاور نزدیک سلطه ور شده و قلمرو مادها را مسخر کرده بود، در کارگاههای بین النهرین ساختن نوع تازهای از شیشه متداول گردید. این نوع شیشه، سبزرنگ و نیمه شفاف و گاه تقریباً بیرنگ بود، که محتملاً نخست به روش ریختهگری یا به روش فشردن شیشه مذاب در قالب شکل میگرفت و بعداً با چرخ تراش برجسته کاری و پرداخت می شد . نمونهای از آن، روغندانی از شیشه سبزرنگ در موزه بریتانیا است، که دو دسته قائم در دو جانب دارد و بر سطح بدنهاش قاب کتیبهای با نام سارگن تعبیه گردیده است. در روزگاران باستان، بینالنهرین در توسعه لعاب سفال سازی سرآمد دیگر کشورها بوده است . با توجه به اینکه ترکیبات لعاب و شیشه یکی است، عجیب نیست که صنعت شیشه سازی در بابل ، سومر و آشور پیشرفت کرده است . باستان شناسان ثابت کرده اند که شیشه واقعی در هزاره سوم پیش از میلاد مسیح در سومر وجود داشته است و پس از هزار سال به مصر وارد شده ولی مصریها تا ١۵٠٠ پیش از میلاد شیشه نمی ساختهاند. وجود لوحهای پزشکی بابلی و به ویژه لوح های فنی و دارویی آشوری درباره صنعت شیشهسازی در سال۶۲۵ پیشاز میلاد مسیح دلیل محکمی است بر اینکه صنعت شیشهسازی پیشرفتهای در همسایگی ایران وجود داشته است. از خوزستان یعنی ناحیه ایلام مدارکی از شیشهسازی در دست است که نشان میدهد این صنعت در سده سیزدهم پیش از میلاد مسیح در آنجا وجود داشته است. گیرشمن بطریهای شیشهای زیادی را از حفاری معبد چغازنبیل به دست آورده است و همچنین تعداد زیادی لولههای شیشهای که قطر خارجی آنها ٢۵ سانتیمتر و درازای آنها ٧۵ سانتیمتر بوده کشف شده است . این شیشهها از حلقههای شیشهای مات سیاه و سفید ساخته شده و به نظر میرسد که در شبکه پنجره از آنها استفاده میشده است. با این همه از زمان هخامنشیان شواهد کمی دال بر استفاده کلی از شیشه دردست است ، به گونهای که در میان گنجینههای غنی تخت جمشید فقط چند ظرف شیشه ای هست که با شیوه دمیدن تهیه شده است.
بعضی از آنها دارای آرایههای شفافی است که با چرخمته درست شده و رنگ نشده است . اما یکی از سفیران آتن در بارگاه هخامنشی در آن زمان مینویسد که ایرانیان شراب را از پیالههای شیشهای مینوشیدند . با اینکه پلینی اختراع صنعت شیشهسازی را به فنیقیها نسبت می دهد ولی امروز عقیده بر آنست که آنها این صنعت را از بابلیها آموختند . این با افسانی تلموذی که میگوید یهودیان در زمان اسارت دوم خود شیشهسازی را آموختند، تطبیق میکند. شیشه فنیقیها و یهودیان پیش از آغاز امپراطوری روم بسیار باارزش بود. با کشف اشیاء شیشهای متعلق به زمان پارتها و ساسانیان، میتوان چنین پنداشت که صنعت شیشه سازی تقریباً در همان زمان در ایران شایع بوده است. مهارت شیشه سازان ساسانی بسیار قابل توجه است، اینان به ویژه در هنر تزیین شیشه با چرخ شیشه بری کاملاً استاد بودند. یکی از زیباترین نمونهها، جام خسرو اول است که امروز در کتابخانه ملی پاریس نگاهداری می شود. ظروف شیشهای دوره ساسانیان دارای طرحهایی از مناظر و تصاویر خیالی و رنگهای بسیار زیاد میباشد. منطقه گیلان و مازندران کنونی، دو مرکز مهم شیشهسازی در این دوران به شمار میآمده است. قدیمیترین شیشههای بدست آمده در ایران به اواخر هزاره دوم قبل از میلاد، یعنی۴هزار سال پیش بازمیگردد. ظروف منسوب به عهد هخامنشیان که علاوه بر فلات ایران از مناطق مختلف خاورمیانه بدست آمده است، دارای تزئیناتی شبیه به قرصکهای برجسته، گلبرگهای کنده کاری شده و خیاره ها است. با فرارسیدن دوره پارتی در میانه سده دوم قبل از میلاد تغییرات ز یادی در صنعت شیشه گری پدید آمد و در حدود سالهای ۴٠ قبل از میلاد، پیدایش شیشهگری به روش دمشی تحولات فراوان و ریشهای در این صنعت بوجود آورد. با استقرار اسلام در ایران، شیوه های شیشهگری تغییر چندانی نکرده و شیشه با همان روش سایش دادن با چرخ تراش که ساسانیان کار میبردند، تزیین میشد.