تاریخ هوانوردی ایران

این هواپیما مدتی در میدان تمرین نظامی ارتش (میدان مشق) در مرکز شهر قرار داشت و مردم هر روز برای دیدن این پرنده آهنی می‌آمدند. اما پس از مدتی خلبان که شخصی به نام «کوزمینسکی» روسی بود، هواپیمای آسیب‌دیده را جهت تعمیر به تعمیرگاه قشون در محل باشگاه افسران ارتش منتقل کرد.از آنجایی که میدان مشق فاقد فضای کافی برای پرواز بود، هواپیما پس از تعمیر به قصر قجر که محلی در اطراف شهر بود از راه زمین انتقال یافت و از آنجا پرواز دوم خود را بر فراز شهر تهران انجام داد. پس از آن هم گهگاه پرواز نمایشی انجام می‌داد. مدتی بعد دو هواپیمای انگلیسی که به سمت تهران پرواز کرده بودند در زمینی در نزدیکی شهر فرود آمدند. این محل که قلعه‌مرغی نامیده می‌شد، مدتی بعد با فرود اجباری یک فروند هواپیمای روسی در آن، کم‌کم به فرودگاه تبدیل شد.

با توجه به اطلاعاتی که از روزنامه‌های آن زمان باقی مانده است، سفر اولین ایرانیانی که در آسمان پرواز کردند مربوط به سال ۱۳۰۱ است. روزنامه جریده ایران در روز ۲۶ فروردین ماه ۱۳۰۱ می‌نویسد: «آئروپلانی که ۱۵ فروردین از بندر انزلی به تهران آمده، عصر دیروز و پریروز در آسمان تهران پرواز کرد و پس از تماشای مردم فرود آمد». استقبال عمومی مردم از این پرنده آهنین قابل توجه بود. تعدادی نیز داوطلب پرواز با این هواپیما به عنوان مسافر بودند. در اولین پرواز ایرانیان که در روز پنج‌شنبه ۳۰ فروردین ماه ۱۳۰۱ انجام شد، تعدادی از ایرانیان از جمله شاهزاده محمدحسین میرزا به همراه وزیر مختار روسیه نیز به عنوان مسافر حضور داشتند.

در سال ۱۹۲۴ کمپانی یونکرس آلمان اولین هواپیمای خود را به تهران فرستاد. مردم با پرداخت ۵۰ ریال (۳ دلار) می‌توانستند سوار این هواپیما شده و از آسمان شهر را تماشا کنند. در همان سال هواپیمای یونکرس توسط ارتش ایران خریداری شد. با خرید هواپیمای یونکرس، دولتمردان ایرانی نسبت به رشد صنعت هوانوردی در کشور علاقه نشان دادند و بدین ترتیب ایرلاینی با حمایت دولت توسط یونکرس در ایران شکل گرفت. یونکرس با ایجاد یک سرویس حمل و نقل هوایی در ایران، پروازهایی را بین تهران و بعضی از شهرهای عمده کشور برای حمل مسافر انجام می‌داد. این شرکت از چند فروند هواپیمای «یونکرس-اف ۱۳» استفاده می‌نمود. این هواپیما اولین هواپیمای حمل و نقل تمام فلزی و یک باله و بال پایین جهان به شمار می‌آمد و دارای دو خدمه پروازی و سرعتی در حدود ۱۵۰ تا ۱۶۰ کیلومتر در ساعت بود. کابین سرپوشیده هواپیما گنجایش چهار نفر مسافر را داشت.

در سال ۱۳۰۲ با وجوهی که از اهالی گیلان و مازندران جمع‌آوری شده بود، دو فروند هواپیما توسط تیپ وقت گیلان و مازندران خریداری شد. این دو هواپیما که از انواع «یونکرس- اف ۱۳» و «یونکرس- آ۲۰» بودند، با نام‌های «گیلان» و «مازندران» نامگذاری شده و اسامی مربوط بر بدنه آنها نقش بسته شد. این هواپیما به عنوان هدیه مردم به تهران فرستاده شدند و در قلعه‌مرغی استقرار یافتند. بدین ترتیب شرکت یونکرس اولین تأسیسات هواپیمایی را با نام «شرکت هواپیمایی یونکرس در ایران» بنیانگذاری کرد. این شرکت پس از مدتی مذاکره با دولت را مبنی بر تأسیس مدرسه پرواز و لزوم وجود آموزش خلبانان، آغاز کرد. یونکرس در چند سال اول به طور غیر رسمی به حمل و نقل هوایی مسافر و بار پرداخت و سپس با طرح و تصویب لایحه‌ای در مجلس فعالیت حمل و نقل هوایی در ایران را انحصاراً بدست گرفت و عملاً تا سال ۱۳۱۲ ادامه یافت. اولین سرویس‌های هوایی یونکرس در دو مسیر بود: تهران به بندرانزلی و دیگری به قصرشیرین از طریق همدان و کرمانشاه. ایرلاین کوچک یونکرس در ایران تدریجاً گسترش یافت و هواپیماهای بزرگ‌تری وارد آن شد. مسیر شمالی نیز تا باکو در آذربایجان و مسیر غربی نیز تا بغداد امتداد یافت. مسیر جنوب غربی پرواز به بوشهر از طریق اصفهان و شیراز، مسیر شمال شرقی به مشهد و مسیر شمال غربی به تبریز و قزوین نیز به برنامه‌های پروازی شرکت افزوده شد. باکو به مسکو وصل می‌شد و مسکو نیز به اروپا. بدین ترتیب اولین ارتباط هوایی ایران و اروپا به وجود آمد. اوایل سال ۱۹۲۹ ایمپریال ایرویز (بریتیش ایرویز کنونی) سفر خود را به ایران آغاز کرد. این شرکت به بوشهر و بندرلنگه پرواز می‌کرد. این مسیر به وسیله شرکت KLM در سپتامبر همان سال نیز مورد بهره‌برداری قرار گرفت. تعداد هواپیماهای متعلق به ارتش ایران نیز در اوایل سال ۱۳۰۳ مجموعاً از سه فروند هواپیمای یونکرس آلمانی و چهار فروند هواپیمای روس با خلبانان و تکنسین‌های آلمانی و روسی تشکیل شده بود. در آن زمان کشور روسیه با کسب امتیاز از کشورهای خارجی بعضی از هواپیماها را تولید و به بازارهای جهانی نیز عرضه می‌کرد. روسیه هواپیماهای نوع «دی‌هاویلند» و «آورو» با کسب امتیاز از شرکت دی‌هاویلند و آورو بریتانیا ساخته و به ایران فروخته بود. در اوایل سال ۱۳۰۳ دو فروند هواپیمای ساخت روسیه به ایران تحویل داده شد.

در سال ۱۳۱۰ بیست فروند هواپیمای مشقی تایگرموس که از بهترین هواپیماهای تعلیماتی آن عصر شمرده می‌شد، به کارخانه سازنده‌ انگلیسی آن «دی‌هاویلند» سفارش داده شد و هواپیماهای مذکور در آبان ۱۳۱۱ درون صندوق به وسیله‌ی کشتی به بندر خرمشهر و از آنجا از طریق زمینی به اهواز منتقل شد. شرکت دی‌هاویلند نیز یک نفر از متخصصین فنی خود موسوم به «مستر جونسن» را به ایران اعزام داشت تا کارکنان فنی قوای هوایی ایران را با امور فنی مربوط به این هواپیماها آشنا سازد. وی اولین انگلیسی به شمار می‌رود که به استخدام قوای هوایی ایران در آمد.

با توجه به اطلاعات کمی که در سال‌های بین ۱۹۳۲ تا ۱۹۴۴ در دسترس است شاید بتوان گفت فعالیت‌های هوایی ایران در طی این سال‌ها چندان چشمگیر نبوده و یا به حداقل مقدار خود رسیده بود. در اواخر سال ۱۳۱۱، قوای هوایی ایران ده فروند هواپیمای «آر- ۵» از روسیه خریداری نمود و اولین فروند از این نوع هواپیماها به وسیله خلبان ایرانی از مسکو به تهران پرواز و روز نهم خرداد ۱۳۱۲ در فرودگاه قلعه‌مرغی فرود آمد. ۹ فروند دیگر در قطعات مجزا درون صندوق‌ به وسیله کشتی به بندرانزلی رسید و در این بندر سوار شده و مورد آزمایش‌های پروازی قرار گرفتند و در ۵ مرحله در تیر و مرداد ۱۳۱۲ به وسیله خلبانان ایرانی به تهران پرواز داده شدند و بدین ترتیب بر مجموع هواپیماهای موجود قوای هوایی ایران ده فروند هواپیمای «آر-۵» اضافه شد.

کارخانجات هواپیمایی شهباز – ماشین‌آلات کارخانجات هواپیمایی (که ابتدا واحد فنی مستقل در کادر سازمان‌های تابعه قوای هوایی بود و بعدها تحت عناوین و یا زیر نظر سازمان‌هایی نظیر پارک مرکزی- تیپ فنی- آمادگی هوایی اداره می‌شد و اینک در سازمان فرماندهی لجستیکی نیروی هوایی قرار دارد) در سال ۱۳۱۴ در محل فعلی نصب و برای بهره‌برداری آماده گردید. لوازم این کارخانجات به منظور انجام تعمیرات اساسی و سوار کردن قطعات هواپیماهای مختلف در سال ۱۳۱۲ از انگلستان خریداری گردید. این کارخانه علاوه بر تعمیرات اساسی با استفاده از قطعات و مواد اولیه مورد لزوم موفق شد تا قبل از سال ۱۳۲۰ تعداد قابل ملاحظه‌ای هواپیمای مشقی و جنگی ساخته و تحویل نیروی هوایی نماید (از انواع هواپیماهای تایگرموس- الاکس و هایند) در اول مرداد ۱۳۱۷ نخستین سری از هواپیماهای ساخت این کارخانه پرواز نمود. برنامه ساختن هواپیما توسط این کارخانجات تا سال ۱۳۱۸ به نحو کامل اجرا شد ولی از این تاریخ به بعد به سبب بروز جنگ جهانی و نرسیدن مواد اولیه اجرای برنامه با مشکلات جدی مواجه گردید و سرانجام سرایت جنگ به ایران این برنامه را تقویت ساخت.