به نظر می رسد که نگرانی های موجود در مورد امنیت عرضه نفت خام ناشی از ناهماهنگی توزیع جغرافیایی ذخایر نفت با حوزه های مصرف آن باشد. سهم بسیار بالایی از ذخایر نفت در کشورهایی قرار دارند که از لحاظ صنعتی پیشرفته نیستد، از این رو میزان مصرف نفت خام آنها بسیار پایین است اما بیشتر کشورهای صنعتی پیشرفته که به نفت خام وابستگی شدید دارند، یا فاقد ذخایر نفت هستند یا میزان ذخایرشان برای مصارف جاری و آینده آنها کافی نیست.

اطمینان از بهره برداری به موقع

در تحلیل مسئله امنیت عرضه نفت باید سه عامل ذخایر، تولید و مصرف را با یکدیگر در ارتباط دانست. ذخایر، توان عرضه در آینده را نشان می دهد؛ بنابراین اطمینان از بهره برداری به موقع ذخایر در آینده از شرایط امنیت عرضه است. سطح تولیدات نشان دهنده میزان اطمینان به امنیت عرضه بالفعل است؛ در حالی که سطح مصارف وابستگی به عرضه نفت خام را تعیین می کند.

کشور آمریکا با مصرف بیش از ۲۵ درصد نفت تولیدی جهان، بزرگترین مصرف کننده نفت دنیاست، در حالی که کمتر از ۵/۲ درصد ذخایر نفت جهان را در اختیار دارد. اروپا نیز با کمتر از ۲ درصد ذخایر نفت جهان، بیش از ۲۱ درصد مصرف جهانی نفت خام را به خود اختصاص داده است و کشور ژاپن نیز با اینکه فاقد ذخایر نفت است، بیش از ۷ درصد نفت خام تولیدی جهان را مصرف می کند؛ بنابراین نگرانی مصرف کنندگان بزرگ در کشورهای پیشرفته صنعتی در مورد امنیت عرضه نفت خام در آینده منطقی است، زیرا عرضه نفت خام در آینده با توجه به حجم ذخایری تعیین می شود که خارج از حوزه جغرافیایی آنهاست؛ بنابراین کشورهای صنعتی پیشرفته در آینده با مسئله بسیار جدی امنیت عرضه روبه رو خواهند شد.

افزایش وابستگی

از یک سو بیشتر کشورهای دارنده نفت خام در دنیا، کشورهای در حال توسعه بوده و درآمد حاصل از صادرات منابع اولیه نفت و گازشان برای تسریع در فرآیند توسعه اقتصادی- اجتماعی آنها اهمیت دارد. از سوی دیگر، وابستگی کشورهای عمده مصرف کننده به واردات نفت و گاز به ویژه از منابع خاورمیانه و حوزه خلیج فارس روبه افزایش است؛ در نتیجه وابستگی متقابل شکننده ای میان این دو دسته از کشورها به وجود آمده است.

تنوع بخشی به حامل های انرژی

در دهه های گذشته در کشورهای پیشرفته و صنعتی راهبردی چند وجهی برای ارتقای ضریب امنیت عرضه انرژی دنبال شده است. این راهبرد شامل تنوع بخشی به حامل های انرژی برای پرهیز از افزایش وابستگی به نفت و گاز وارداتی، تنوع بخشی به توزیع جغرافیایی منابع اولیه انرژی به منظور جلوگیری از افزایش وابستگی به منابع اولیه خاورمیانه و حوزه خلیج فارس و ارتقای کارایی مصرف انرژی و کاهش شدت انرژی به منظور صرفه جویی در مصرف انرژی بوده است. هرچند شدت انرژی در کشورهای سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (OECD) در سه دهه گذشته به طور چشمگیری کاهش یافته، اما تنوع منابع انرژی چه به لحاظ حامل های انرژی و چه از نظر مراکز جغرافیایی تولید تغییر قابل توجهی نیافته است.

اوپک وامنیت عرضه نفت

کشورهای عضو اوپک با در اختیارداشتن ۸۹۰ میلیارد بشکه نفت خام در پایان سال ۲۰۰۴، حدود ۷۴ درصد ذخایر نفت جهان را که افزون بر ۱۱۸۸ میلیارد بشکه است، به خود اختصاص داده اند، درحالی که کمتر از ۸ درصد مصرف جهانی نفت خام، به این کشورها مربوط است. از آنجا که کشورهای عضو اوپک، بیشترین ذخایر نفت خام را در اختیار دارند، همکاری نکردن این کشورها در تنظیم بازار، کشورهای صنعتی پیشرفته را با نبود امنیت عرضه بالقوه انرژی در آینده روبه رو خواهد کرد. همکاری کشورهای دارنده در تامین عرضه نفت خام به مقدار کافی برای مصارف آینده، شرط لازم در تحقق امنیت عرضه برای کشورهای صنعتی پیشرفته است.

راهبرد مصرف کنندگان بزرگ و شرکت های نفتی بین المللی در مقابله با احتمال به خطر افتادن امنیت عرضه نفت خام، به کارگیری سیاست تنوع بخشی به عرضه نفت خام بوده است تا بتواند وابستگی شدید خود را در کوتاه مدت و میان مدت به عرضه نفت از خلیج فارس به نحو رضایت بخشی کاهش دهند، در حالی که به کارگیری این راهبرد به تنهایی کارساز نیست و افزایش سرمایه گذاری این کشورها در حوزه نفت در کشورهای در حال توسعه و دارنده نفت می تواند امنیت انرژی را در آینده افزایش دهد.

سرمایه گذاری اندک در خاورمیانه

با وجود تمرکز منابع نفت و گاز جهان در خاورمیانه و به ویژه حوزه خلیج فارس، نسبت سرمایه گذاری در فعالیت های بالادستی نفت و گاز در این منطقه در قیاس با سایر نقاط جهان به ویژه آمریکای شمالی و دریای شمال ناچیز بوده است. مروری بر روند گذشته سرمایه گذاری در اکتشاف و تولید نفت و گاز، این موضوع را به خوبی نشان می دهد. از اوایل دهه ۹۰ تاکنون سرمایه گذاری جهانی در فعالیت های بالادستی نفت و گاز، اکتشاف و تولید، نسبتا باثبات بوده و ۹۰ تا ۱۱۰ میلیارد دلار ( به قیمت های ثابت سال ۲۰۰۲) در سال تغییر کرده است. این میزان سرمایه گذاری متوسط سالانه در نفت و گاز در سطح جهان نزدیک به دو سوم میزان سرمایه گذاری در سال های ۱۹۸۰ و ۱۹۸۱ بوده است. در دهه ۱۹۹۰ سرمایه گذاری در نفت و گاز خاورمیانه و شمال آفریقا ۳/۵ میلیارد دلار تا ۹/۸ میلیارد دلار در سال ۱۹۹۹ در نوسان بوده است که به ترتیب ۸ و ۵/۹ درصد کل سرمایه گذاری در نفت و گاز در سطح جهان را تشکیل داده است. در حالی که در اوایل دهه ۱۹۸۰ هنگامی که قیمت نفت (تعدیل شده با شاخص قیمت ۲۰۰۲) به بالاتر از ۵۰ دلار رسیده بود، سرمایه گذاری به حدود ۱۲۰ تا ۱۶۰ میلیون دلار رسید. با کاهش قیمت نفت در سال های نیمه دوم دهه ۱۹۸۰ سرمایه گذاری به یک سوم سال های اول دهه ۱۹۸۰ کاهش یافت. وجود ذخایر فراوان نفت و گاز در منطقه خاورمیانه ایجاب می کند که کشورهای توسعه یافته برای تامین امنیت انرژی خود، سهم سرمایه گذاری در پروژه های نفتی و گازی این منطقه را افزایش دهند. همچنین بهینه سازی نظام تولید نفت خام در بازار جهانی نیازمند آن است که تولید در حوزه هایی متمرکز شود که نخست حداکثر ذخایر را دارند و دوم هزینه تولید در آنجا پایین تر است. با احتساب هر دو معیار، خلیج فارس و به ویژه پنج کشور اصلی حوزه آن (ایران، عربستان، عراق، کویت و امارات)، برای سرمایه گذاری و بهره برداری نفت خام به منظور افزایش ضریب امنیت انرژی مناسب ترین مکان ها هستند.