تاریخچه استخراج نفت در ایران

صنعت نفت به عنوان پیشران اقتصاد کشور دارای جایگاه ویژه ای است که داشتن نقش اساسی درتحقق اهداف کلان اقتصاد ملی در افق چشم انداز ۲۰ ساله، موتور محرکه اقتصاد ملی، پیشبرد دیپلماسی اقتصادی جمهوری اسلامی ایران و تضمین امنیت ملی کشور از طریق توسعه همکاری ها و تعاملات منطقه ای و بین المللی از ان جمله است. ضمن آنکه سهم ۲۸ درصدی در تولید ناخالص داخلی کشور، سهم ۸۴ در‌صدی از در‌آمد ارزی کشور، سهم بیش از ۹۵ در‌صدی در تامین انرژی اولیه مورد نیازکشور غیرقابل انکار است.

صنعت نفت یکی از اصلی ترین مزیت های اقتصاد ایران به شمار می رود به طوریکه بخش عمده ای از بودجه کل کشور از بخش نفت تامین می شود. بنابراین مناسب است که با تکیه بر آن ضمن حفظ استقلال بودجه کشور از درآمد های نفتی، زمینه توسعه اقتصادی پایدار را فراهم نمود.

ایران با داشتن بیش از ۱۵۱ میلیارد بشکه ذخیره قابل استحصال هیدروکربور مایع و همچنین ۳۳.۱ تریلیون مترمکعب ذخیره قابل استحصال گاز طبیعی، یکی از عمده ترین کشورهای تامین کننده انرژی جهان است و با توجه به عمر باقیمانده از ذخایر نفت و گاز کشور این جایگاه حفظ خواهد شد. در این میان می توان به سه مشخصه مهم اشاره کرد:

موقعیت ممتاز و استثنایی ایران به لحاظ تأمین امنیت انرژی جهان

قرار گرفتن کشور در مرکز بیضی انرژی (این بیضی شامل ۷۰ درصد منابع نفت و ۴۰ درصد ذخایر گاز جهان می باشد).

قرار گرفتن کشور ایران در محلّ تلاقی سه قاره آسیا، آفریقا و اروپا

در فرایند حرکت به سمت تعالی در صنعت نفت اقدامات زیادی در قالب برنامه های راهبردی ، بلند مدت و میان مدت تدوین شده است که در هر یک به نوعی برای طی شدن این مسیر در حوزه نفت مباحث و سرفصل های مشخصی تعریف گردیده است:

چشم انداز جمهوری اسلامی ایران در ۱۴۰۴ هجری شمسی

سیاست‌های کلی ابلاغی مقام معظم رهبری در بخش نفت و گاز

چشم انداز صنعت نفت و گاز ایران در افق ۱۴۰۴

اهداف کلی توسعه بخش نفت و گاز در برنامه چهارم توسعه

سیاستهای وزارت نفت در جهت تحقق اهداف سند چشم انداز

بررسی شاخص های حوزه نفت نشان دهنده آن است که حرکت رو به رشد این صنعت در ابعاد مختلف محقق شده است و می تواند نوید بخش شرایط مطلوب درسالهای آتی باشد.

اکتشاف نفت و گاز در حقیقت پایه و پشتوانه فعالیت های بعدی در زنجیره ارزش نفت و گاز است. بررسی اکتشافات عمده نفت و گاز در ۳۰ سال اخیر نشان دهنده آن است که در دهه دوم انقلاب اسلامی و پس از اتمام جنگ تحمیلی، آهنگ فعالیتهای اکتشافی در کشور به تدریج سرعت گرفت و امکانات بیشتری به آن تخصیص داده شد. کشف میدان گازی پارس جنوبی که یکی از بزرگ ترین منابع گازی جهان به شمار می رود، کشف میدان های عظیم نفتی آزادگان و یادآوران و میدان گازی تابناک، از مهم ترین دستاوردهای فعالیتهای اکتشافی در سالهای پس از انقلاب اسلامی می باشند.  در همین حال با توجه به ضرورت تسریع در اجرای عملیات اکتشافی نفت، در سالهای اخیر برای استفاده از همکاریهای فنی شرکتهای خارجی در عملیات اکتشاف نواحی مشخص، اقدامات گسترده‌ای به عمل آمد.

بخشی از نتایج حاصل از این فعالیت ها در مقایسه ذخایر نفت و گاز در سالهای قبل و بعد از انقلاب اسلامی ظهور پیدا می کند.

با وجود برداشت ۳۰ ساله از ذخایر هیدروکربور مایع کشور در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی، میزان این ذخایر در نتیجه انجام فعالیتهای اکتشافی افت بسیار کمی داشته است، که این امر نشان‌دهنده برداشت صیانتی از میادین نفتی است به گونه ای که با در اختیار داشتن ۱۳۷ میلیارد بشکه ذخیره قابل استحصال هیدروکربور مایع (نفت خام، مایعات و میعانات گازی) در ابتدای سال ۱۳۸۷ و ۶۱/۲۹ تریلیون مترمکعب ذخیره قابل استحصال گاز طبیعی در ابتدای سال ۱۳۸۷ جایگاه ویژه ای برای ایران در جهان بخصوص در حوزه انرژی ترسیم می کند. این در حالی است که طی سه دهه اخیر ۴/۳۶ میلیارد بشکه نفت خام و ۲۱۹۴ میلیارد مترمکعب گاز طبیعی استخراج شده است. این جایگاه به سهولت و بدون تلاش وافر حاصل نشده است.

همزمان با گسترش فعالیتهای اکتشافی و افزایش ذخایر نفت و گاز کشور در سالهای پس از انقلاب اسلامی، تلاش چشمگیر در توسعه میادین نفت و گاز همراه با توجه ویژه به توسعه میادین مشترک با کشورهای همسایه، از طریق عقد قراردادهای بیع متقابل و فاینانس و همچنین از محل منابع داخلی به عمل آمد. با انجام پروژه های نگهداشت توان تولید، اجرای طرحهای توسعه میادین نفتی، احداث و اصلاح کارخانجات نمکزدایی و نیز انجام طرح های تولید صیانتی از مخازن شامل برنامه های تزریق گاز و آب به میادین نفتی، علاوه بر جبران افت طبیعی تولید مخازن، تلاش فراوان در زمینه تولید نفت خام انجام گرفت.

در کنار تلاش و مساعی مجدانه جهت افزایش توان تولید حامل های انرژی, مدیریت مصرف نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار است. این اهمیت با توجه به حوزه پالایش و پخش فرآورده های نفتی نمود ویژه ای پیدا می کند. اگرچه توسعه توان پالایشگاهی کشور در تولید فرآورده های نفتی یکی از اولویت های مهم صنعت نفت تلقی می شود اما بررسی تحولات سالهای اخیر نشان دهنده آن است که عدم توجه به مدیریت مصرف می تواند به اتلاف منابع انرژی منجر شود.

یکی از اقدمات مهم در این حوزه بهینه سازی مصرف انرژی از طریق ایجاد سامانه کارت هوشمند سوخت است.

ایجاد سامانه کارت هوشمند سوخت در اجرای طرح عظیم سهمیه بندی بنزین، بزرگترین پروژه فناوری اطلاعات (IT) کشور محسوب می گردد. اجرای این طرح در سال ۱۳۸۶، باعث جلوگیری از مصرف بی رویه بنزین و ایجاد الگوی بهینه مصرف فرآورده های نفتی بوده و اقدامی مهم در راستای مدیریت مصرف سوخت به شمار می رود که از جمله نتایج آن صرفه جویی بیش از ۵.۸ میلیارد دلار در ۲۲ ماهه نخست سهمیه بندی بود.

سیاست مدیریت مصرف, در قالب تغییر حامل‌های انرژی نیز نمود پیدا کرده است. سیاست انرژی کشور براساس بهره گیری هر چه بیشتر از منابع گاز طبیعی و افزایش سهم گاز در سبد مصرفی حامل‌های انرژی از طریق توسعه ظرفیت تولید و توسعه شبکه‌های انتقال و گازرسانی و نیز ارتقای جایگاه ایران در صادرات گاز به بازارهای بین المللی شکل گرفته است.

در سالهای قبل از انقلاب اسلامی استفاده از گاز طبیعی در بخش خانگی و تجاری و حتی صنایع بسیار محدود بوده و مجموع مشترکین این شرکت به بیش از ۵۰ هزار مورد نمی‌رسید. مصرف کنندگان داخلی گاز طبیعی تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، یک واحد پتروشیمی و معدودی شهر و یک روستا بوده است.

مجموع شبکه گاز شهری احداث شده تا پایان سال ۱۳۵۷ برابر با ۲۰۵۰ کیلومتر بود. در حالی که مجموع شبکه‌های توزیع گاز کشور در پایان سال ۱۳۸۷ به ۱۶۰۰۷۹ کیلومتر رسیده است.

تا سال ۱۳۵۷ در مجموع ۵ شهر و یک روستا تحت پوشش شبکه گازرسانی قرار داشتند که در پایان سال ۸۷ به ترتیب بالغ بر ۷۴۴ شهر و ۷۳۶۴ روستا گردیده است.

در این میان دوران دفاع مقدس و اقدامات انجام شده برای بازسازی ویرانی های آن, گوشه ای از کارنامه درخشان صنعت نفت است. با توجه به ویژگی تاسیسات نفتی از نظر کسب درآمدهای ارزی و تامین سوخت و انرژی مصرفی بخش های مختلف اقتصادی، همزمان با شروع جنگ تحمیلی این تاسیسات همواره هدف تهاجم و بمباران های دشمن قرار گرفت و خسارات زیادی به آنها وارد آمد یکی از مقاطع حساس و حیاتی در صنعت نفت، حماسه دوران دفاع مقدس بود که از یک سو وظیفه خطیر تداوم تولید و تامین نیاز مردم و اقتصاد را به محصولات این صنعت برعهده داشت و از سوی دیگر به بازسازی و مقابله با ویرانی های حاصل از حملات دشمن می پرداخت.

در سالهای پس از دفاع مقدس این فرصت حاصل شد که به صورت بنیادی بسیاری از این تخریب ها بازسازی و مرمت شود. به منظور پاسخگوئی به نیازهای فوری ناشی از خسارات وارده، ستاد بازسازی وزارت نفت و به تبع آن ستادهای بازسازی در شرکت‌های تابعه ایجاد گردید.

این فداکاری ها باعث شد اکنون با گذشت سه دهه از عمر انقلاب شکوهمند اسلامی, صنعت نفت جمهوری اسلامی ایران یکی از صنایع پیشرو, کارآمد و دارای دانش فنی روز باشد.

واژه نفت: ریشه واژه نفت در زبان فارسی به طور یقین مشخص نیست. به عقیده زبان شناسان نفت از کلمه اوستایی (نپتا) گرفته شده است که کلدانیان و اعراب آن را از زبان مادی گرفته و (نفتا) خوانده اند. پترولیوم (petroleum) واژه ای لاتین هم ارز نفت است که از دو کلمه پترا (petra) به معنی سنگ و (oleum) به معنی روغن گرفته شده است .پترولیوم در واقع در مواد هیدروکربنی است که به صورت طبیعی عمدتاً در سنگ های رسوبی واقع می گردد.

پترولیوم می تواند به صورت فازهای مختلف، از جمله فاز گازی، نظیر گاز طبیعی (natural gas)، فاز مایع، نظیر نفت خام (crude oil) و فاز میـدان‎های گازی زاگرس را می‎توان به دو واحد بزرگ « گروه دهــرَم » و « جوان‎تر از دهرَم » تقسیم کرد. میدان‎های گازی گروه دهرَم سازندهای فراقون، دالان، کنگان ، بیشتر از نوع میدان‎های بسیار عظیم و عظیم‎اند که از آن جمله می‎توان به ذخایر پارس جنوبی، پارس شمالی، کنگان، نار، آغار، دالان، وراوی اشاره کرد. مهم‎ترین میدان‎های گازی جوان‎تر از دهرَم عبارتند از: میدان‎های تنگ بیجار در سازند سروک، سرخون در سازند جهرم و عضو گوری، گورزین در سازند آسماری، سَلَخ در سازندهای سروک و فهلیان، گشوی جنوبی در سازندهای سروک، پایده و آسماری، سورو در سازندهای گدوان و داریان.در ایران مرکزی در حوضه قم، در دو میدان نفتی به نام‎های « البرز » و « سراجه » سازند آهکی قم سنگ مخزن است که تاکنون ۹ حلقه چاه اکتشافی در آن حفر شده است. ذخیره خارج شده از میدان البرز در حدود ۲۰ میلیون بشکه بوده است. در فوران چاه شماره ۵ این میدان، که اولین چاه به نفت رسیده در این میدان است، برای مدت سه ماه، روزی ۸۰۰۰۰ بشکه نفت از این چاه فوران کرده است. میدان گازی سراجه که در خاور قم و در جنوب خاوری تاقدیس البرز قرار دارد، تاقدیسی با ذخیره گازی در حدود ۳/۰ تریلیون فوت مکعب است. دو منطقه کپه داغ هم منابع هیدروکربنی به صورت گاز در مخازن خانگیران وجود داردنفت خام به جهت وجود ترکیبات گوگرد بوی نامطلوبی دارد.