آشنایی با ساز« عود »

عود ابزار موسیقایی عرب، ترک، ایران ،ارمنستان ،یونان و چند ین کشور دیگر در مناطق خاور است که ایرانیان در قرنهای اخیر به علل نامعلوم از آن کمتر سود برده، و این ساز زیبا با صدای دلنشینش جایگاه خود را در میان سازهای دیگر ملی ایران از دست داده است.ابن خلدون در قرن ۸ هجری قمری آن را به ترکه های چوبینی که انعطاف پذیر است معنی نموده.اما چندی بر این اعتقادند که لفظ عود را بر این ساز معین بدان جهت انتخاب کرده اند که بین آن و بربط ایرانی که در هزاران سال پیش از نظر ظاهری وجه اشتراک فراوان با این ساز داشته افتراقی قائل شوند.

از دیدگاه سازشناسی، ساز عود در طبقه سازهای زهی و در رده لوتهای دسته دار که آن به موازات صفحه روی ساز و نواختن آن از طریق مضراب باشد قرار می گیرد، بررسی سرنوشت دیرینه این ساز در گرو شناخت تاریخی لوت است.پیدایش نیاکانان آنها به روزگار شکارچی گری انسان و استفاده از کمان و زه باز می گردد و این پرسش که چنین سازهایی به کدام یک از تمدنهای کهن بشری ایران، مصر،هند،بین النهرین و چین مربوط می شود موضوعی است که باستان شناسی ابزار موسیقایی بدان خواهد پرداخت، اما قطعا سازهایی که برای تولید صدا با دسته های کوتاه یا بلند با اشکات متفاوت، کاسه ای شبیه به کد و دارندنیاکان اصلی لوت های کنونی به حساب می اید.

آثار باستانی بین النهرین متعلق به هزاره دوم قبل از میلاد تصویر مردی ایستاده را نشان می دهد که به نواختن بربط مشغول است.

بر پایه بعضی از اسناد ابن سریح ایرانی نژاد نخستین کسی است که در عربستان در قرن اول هجری عود فارسی یا بربط را نواخته و نوازندگی ان را آموزش داده است.الاغانی می گوید:آشنایی او با عود از آنجا شروع شد که عبدالله ابن زوبیر جمعی که ایرانیان را به مکه دعوت کرده بود تا خانه کعبه را تعمیر کنند دیوارگران ایرانی عود می زدند و اهل مکه از ساز و موسیقی ایشان لذت می برند و آنرا تحسین می کردند، ابن سریح پس به عود زدن پرداخت و در این صنعت سرآمد هنرمندان زمان گشت.در روزگاه امویان عود نوازانی همچون یونس کاتب-نشیت و ابن محرز نواختن عود را به دوران طلایی هنر در ایام ابراهیم،زلزل و زریاب منتقل می کنند.در نیمه دوم قرن ۸ میلادی و اویل روزگار عباسیان موسیقیدان برجسته درباری عود جدیدی ساخت که با استقبال زیادی روبه رو شد و به زودی جای عود فارسی یا بربط ایرانی را گرفت که عموم آن را می نواختند.این عود کامل را به زبان عرب عود شبوط می گویند که دسته ان ذر قسمت بالا کم. عریضتر و باریکتر از نزدیک کاسه بوده

البته نام زلزل نیز به خاطر اصلاحاتی شهرت یافته که در فواصل گام ها صورت داده است زیرا اوست که فاصله معروف سوم خود را روی عود کشف و معرفی کرده است.ساختمان عود الشبوط همانند ماهی بوده در حالی که عودهای پیشین نسبت به آن گلابی شکل بودند، دسته ای از این عودهای گلابی شکل را که اکنون در کشور پرتغال نواخته می شوند مشت می نامند. تغییراتی که زلزل در ساختمان دسته عود به وجود آورده موسیقی دان دیگری نیز به نام زریاب در حدود سالهای ۲۳۰ هجری عود از پرهای کرکس ساخت و سیم پنجم را نیز بر آن افزود و با مضرابی که از ناخن عقاب ساخته بود آن را می نواخت زریاب در همین سالها به سبب رقابت اسحاق موسلی مجبور به ترک وطن و راهی کولدورا در آندلس شد و با استقبال سلطان اسپانیا روبه رو شد با اینکه زریاب در کولدوا سیم پنجمی بر این ساز افزوده بود اما به گفته ابوالفدا این ساز در شرق همچنان با چهار سیم نواخته می شد

شاید در همین ایام در بغداد هم به ضرورت سیم پنجم پی برده باشد.فارمر در این مورد می گوید که فارابی نیز سیم پنجمی قائل بوده است ولی به نظر می رسد که آن را فقط در تحلیلهای نظری اش درباره موسیقی مد نظر قرار می داده است چنانکه الکندی نیز یک قرن قبل از او در بررسی های تئوریک خود از صدای عود،عود را با پنچ سیم در نظر می گرفت.

شکم این ساز بسیار بزرگ و گلابی شکل، و دسته ان بسیار کوتاه است، به طوری که قسمت اعظم طول سیم ها در امتداد شکم قرار گرفته است. سطح رویه شکم از جنس چوب است که بر آن پنجره هایی مشبک ایجاد شده است. عود فاقد دستان و خرک ساز کوتاه و تا اندازه ای کشیده است.عود دارای ده سیم یا پنج سیم جفتی است. سیم های جفت با هم همصدا کوک می شوند، و بدیهی است که هر یک از سیم های دهگانه یک گوشی مخصوص به خود دارد گوشی ها در دو طرف جعبه گوشی سرساز قرار گرفته اند.عود بم ترین ساز بین سازهای زهی است، نت نویسی آن با کلید سل است که صدای ان عملا یک اکتاو بم تر از نت نوشته شده حاصل می شود.

مضراب عود از پر مرغ یا پر طاووس تهیه شده است و گاه نیز نوازنده با مضراب دیگری ساز را می نوازد.صدای عود کمی خفه، نرم و غم انگیز ولی نسبتا قوی است. این ساز نقش تکنواز و همنواز هر دو را به خوبی می تواند ایفا کند.عود چنان که گفته شده از اخلاف سازی قدیمی به نام بربط است از سوی دیگر ممکن است با نام عربی خود العود به اروپا راه یافته و در آنجا نام لوت گرفته باشد.شباهت کلمه العود در تلفظ عربی یعنی تخفیف همزه اول تغریبا لعود و تشدید د آخر به صورت، ت را با نام اسپانیائی این ساز یعنی لود می توان احساس کرد