مفرغ
مِفرَغ یا برنز آلیاژی است از مس و قلع که با آن ابزارهای مختلف و مجسمه را تهیه میکنند. برنز قدیمیترین آلیاژی است که انسان آن را تهیه کردهاست، زیرا در معادن مس معمولاً فلز مس به طور طبیعی با قلع به صورت یک آلیاژ طبیعی وجود دارد به همین دلیل معمولاً نخستین ابزارهای مصنوعی فلزی که در قدیم توسط بشر ساخته شده غالباً از برنز است.
عصر برنز
عصر مفرغ دومین قسمت از عصر فلزات است که پس از دوره مس قرار میگیرد. این تقسیم بندی به این جهت است که مصنوعات فلزی این دوره از زندگی بشر بیشتر ترکیبی از مس و قلع است بطوری که کاوشهای دیرینشناسی نشان داده ساکنان ایران از پنج هزار سال قبل از میلاد مسیح نیز آلیاژ برنز را میشناختهاند و از آن برای ساختن مصنوعات فلزی خود استفاده میکردهاند و مصنوعات مفرغی نیز که در سایر نقاط دنیا ضمن حفاریها به دست آمده قدیمی تر از این تاریخ نیست. بنابراین میتوانیم شروع دوره برنز را از پنج هزار سال قبل از میلاد مسیح که شروع دوره آهن است بدانیم.
برنز در ایران
ایران دارای پیشینه بسیار طولانی در امر ذوب سنگ معدن و استخراج فلز مس میباشد، آثار بدست آمده از تپه قبرستان دشت قزوین متعلق به نیمه دوم هزاره پنجم پیش از میلاد، تپه علی کش در دهلران، تپه سیلک، تل ابلیس در بخش مرکزی رشته کوههای کرمان و کاوشهای بمپور و شهداد گویای این مطلب است. فلز کاران قدیمی به مرور در جهت بهره گیری از عناصر و ترکیب آنها، به مادهای محکم تر از آلیاژ مس و قلع دست یافتند که اصطلاحاً برنز نامیده میشود. بدین ترتیب برنز بصورت یکی از برجستهترین صنایع فلات ایران در آمد. عصر برنز در ایران به سه دوره فرعی تقسیم میشود که عبارتند از:
عصر برنز قدیم از ۲۰۰۰ – ۳۰۰۰ پیش از میلاد
عصر برنز میانه از ۱۶۰۰ – ۲۰۰۰ پیش از میلاد
عصر برنز جدید از ۱۲۰۰ – ۱۶۰۰ پیش از میلاد
«از آثاری که در حفریات سیلک و گورهای آن امروز به دست آمده است عبارت است از ….. اسلحهای چون خنجر و سپر و پیکان و شمشیر که آنها را با آهن و برنز ساختهاند.» «از قرن نهم پیش از میلاد بر اثر توسعه روز افزون دادوستد، تجارت آهن رو به ترقی گذاشت ….. اما با وجود ازدیاد اشیای آهنین، آلات و ادوات مسی و برنزی ارزش خود را از دست نداد و در گورهای آن دوره اشیای ساخته شده از برنز و مس بسیار وجود دارد.»
برنزهای لرستان
یکی از مناطق شاخص ایران در زمینه صنعت برنز، ناحیه لرستان است. لرستان در مرکز نوار غربی ایران و از مجموعه درههای تنگ و باریک و کوههای مرتفع تشکیل شدهاست. شواهد موجود اشاره به فلزکاریلرستان از هزاره چهارم پیش از میلاد دارد. مجموعه اشیای فلزی منسوب به لرستان از نیمه قرن گذشته توسط محققین و پژوهشگران مختلف بسیار مورد توجه قرار گرفته و زینت بخش اکثر موزههای بزرگ جهان میباشد. پژوهشگران، هنر برنز کاری لرستان را نتیجه کارهای سادهای میدانند که بیان کننده چندین قرن انقلاب مادی ملتی کشاورز و جنگجو است. این هنر در هزاره چهارم قبل از میلاد به اوج خود رسید.
اهمیت هنر برنز کاری لرستان، انتقال هنر و سنن اجدادی، انتقال مفاهیم و موضوعات مشترک مذهبی و بیان قانون مندیهایی است که برای همه اقوام سوارکار، جنگاور و کشاورز دنیای قدیم، به نحوی تحسینانگیز، دلنشین، پسندیده و ستودنی بودهاست. اشیاء، وسایل و ابزار به جا مانده از هنرمندان خردمند زاگرس، بسیار و بیشمار است که از آنها میتوان به جنگافزارها شامل خنجر، شمشیر، گرز و… ساز و برگ سوارکاری، وسایل زینتی و انواع ظروف و وسایل پذیرایی مخصوص اشاره کرد.
معادن مس و قلع در ایران باستان
کوههای سهند نزدیک تبریز و حوالی قره داغ، دامنههای جنوبی زاگرس نزدیک استرآباد و شاهرود، انارک دراصفهان، رباط الک آباد در نزدیکی مشهد، لرستان و اطراف همدان و در حوالی دریای مازندران معادن سنگ قلع و مس فراوانی وجود داشتهاست. در ارتباط با فلز وارداتی میتوان به این مسئله استناد کرد که در اوایل هزاره دوم پیش از میلاد تجارت فلز از آناتولی شرقی به آشور وجود داشته و فلز بصورت غنائم جنگی به وسیله حکام آشوری منتقل میشدهاست.
برنز در جهان
هزاران سال است که از مفرغ کالاهای گوناگون میسازند. برنز اگرچه فلزی بسیار سخت و کارکردن با آن دشوار است، اما گفته میشود که چینیها و مصریها یونانیها ایرانیها و رومیهای قدیم آن را میشناختند و از آن برای ساخت لوازم گوناگون استفاده میکردند. در کورنوال انگلیس معدنهای زیادی وجود داشته که دارای ذخیرههای عظیم قلع بودهاست. بنابراین، قلعی از که از کورنوال به دست میآمده برای ساختن برنز در بخشهای دیگر اروپا استفاده میشدهاست. بیش از هزار سال قبل در کشورهای چین، کره و ژاپن هم مفرغ استفاده میشدهاست.
برنز در اروپا و آمریکا
برنز به سه صورت مورد استفاده قرار میگرفتهاست: برای ظرفهای کلیسا، برای نیازهای روزمره، و در کارهای مورد نیاز. استفاده از کاسههای برنزی از قرون وسطی در کلیساهای انگلیس متداول شدهاست. در انگلیس ساختن بشقاب و فنجانهای برنزی بسیار رایج بود. اما در همان زمان اشخاص ثروتمندتر از ظروف نقرهای استفاده میکردند و استفاده از ظروف برنزی فقط مختص طبقه متوسط بود. در فرانسه، در قرن چهاردهم، از برنز برای ساختن ظرفهای نوشابه، بشقاب، نمکدان، و قابلمههای غذا استفاده میکردند. در قرن چهاردهم در آلمان کارخانهای تأسیس شد که در آن محصولاتی از مفرغ میساختند در همان زمان در بلژیک، هلند، سوئیس، روسیه و اسکاندیناوی نیز ظروف برنزی ساخته میشد. در ایالات متحده از برنز، در دورههای اولیه کشف این قاره استفاده میشد و مقداری ظروف برنزی مربوط به قرن هفدهم وجود دارد، اما تولید اساسی آن بین سالهای ۱۷۵۰ (میلادی) و ۱۸۵۰ (میلادی) انجام پذیرفت. در آن زمان از برنز برای تهیه تمام ظروف آشپزخانه استفاده میشد.