زمان چیست ؟
زمان یا وقت بُعدی است که در آن اتفاقات از گذشته تا به حال و از حال تا آینده رخ میدهند. از نظر واژه شناسی ایرانی، زمان ریشه گرفته از واژه زروان است که الهه زمان در ایران پیش از اسلام بوده است. دو دیدگاه گوناگون در تعریف زمان وجود دارد.
دیدگاه نخست بیان میکند که زمان قسمتی از ساختارهای اساسی جهان است، بُعدی است که اتفاقات پشت سر هم در آن رخ میدهند. همچنین این دیدگاه بیان میکند که زمان قابل اندازهگیری است. این یک نوع دیدگاه واقع گرایانهاست که آیزاک نیوتن بیان میکند و از این رو گاهی با نام زمان نیوتونی شناخته میشود.
در مقابل، دیدگاه دیگری چنین بیان میکند که زمان قسمتی از ساختارهای ذهنی انسان است (همراه فضا و عدد) آن چنانکه ما در ذهن خود رشته رویدادها را دنبال میکنیم همچنین در ذهن خود برای طول آن اتفاقات کمیتهایی را از قبیل ثانیه، دقیقه و ساعت تعریف میکنیم. تعریف دوم به هیچ هویت مستقلی برای زمان اشاره نمیکند که اتفاقات درون آن رخ دهد. این دیدگاه حاصل کار گوتفرید لایبنیتس و امانوئل کانت میباشد که زمان را قابل اندازهگیری نمیداند و میگوید تمام اندازهها در سیستم ذهنی بشر رخ میدهد. و تعریف سوم نیز زمان سرعت تحلیل ذهن ماست.
به طور کلی در فیزیک زمان و فضا به عنوان کمیتهای بنیادی بهشمار میآیند و امکان بیان تعریفی دقیق برای آنها در قالب دیگر کمیتها نیست به این خاطر که بقیه کمیتها همچون سرعت، نیرو و انرژی همگی به وسیله این دو کمیت تعریف شدهاند. داود بن محمود قیصری، در سده هشتم هجری و در رساله «معمای زمان» مینویسد که «زمان نه آغازی دارد و نه پایانی. زمان، قابل تقسیم نیست و آنچه که ما آنرا بخش میکنیم تنها در پندار ماست.» از یک منظر زمان را با ارزش تر ازپول و طلا دانستهاند، چرا که پول و طلای از دست رفته را میتوان به دست آورد ولی زمان از دست رفته را هرگز نمیتوان به دست آورد.
اندازهگیری زمان
شبانه روز به دو گونه متفاوت تقسیم شدهاست. یکی بر اساس گاه یا موقعیت خورشید و ماه و طول سایه بوده است. برای نمونه آریاییها و زرتشتیان شبانه روز را بر مینای پنجگاه یعنی از برآمدن آفتاب تا نیمروز، از نیمروز تا سه ساعت پس از نیمروز، از ساعت سه پسین تا فرورفتن آفتاب، از فرورفتن آفتاب و پیدا شدن ستاره شامگاهی در آسمان تا نیمه شب و از نیمه شب تا برآمدن آفتاب.
شیوه دیگر، تقسیم شبانه روز به ۲۴ ساعت یا پاس. طول شبانه روز (چه خورشیدی و چه نجومی) همیشه ۲۴ ساعت کامل نیست و در طول روزهای سال تا چند دقیقه کمتر و یا بیشتر میشود که در قرارداد عموم و برای جلوگیری از ناهنجاریها، همه شبانه روزها ۲۴ ساعت کامل فرض میشوند. یکای کمیت زمان در سیستم متریک ثانیه میباشد.
سایر واحدهای زمان عبارتاند از:
دقیقه
ساعت
شبانه روز
هفته
ماه
سال
دهه
قرن (صده)
هزاره
گذر کند زمان
این موضوع که مغز چگونه زمان را درک میکند، تا به حال ناشناخته مانده است. بارها برای همه انسانها پیش آمده که در بعضی لحظات زندگی، زمان به کندی میگذرد و به اصطلاح کش میآید. اکنون نتایج یک پژوهش نشان میدهد که در مغز ما مسیرهای ویژهای از سلولهای عصبی وجود دارد که با استفاده از آنها، میتوانیم گذشت ثانیهها را حس کنیم. در پژوهش انجامشده، پژوهشگران برای داوطلبان نورهایی مانند فلش و بوقهایی ممتد را پخش کردند.
سپس زمان این نورها و صداها را به تدریج اضافه کردند. نتیجه به دست آمده نشان میدهد که افزایش تدریجی باعث کش آمدن زمان میشد و تخمینها طولانیتر بود. اما وقتی که این دو عامل به صورت ناگهانی زیاد شدند، تخمینها رنگ و بوی واقعیت به خودشان گرفتند. به این ترتیب به نظر میرسد انتظار باعث کشآمدن زمان میشود.
ساعت تابستانی
تغییر ساعت تابستانی یا صرفهجویی در زمان نور روز (DST) در بیشتر کشورها با نام ساعت تابستانی نامیده میشود. به تغییر ساعت در منطقههای زمانی گفته میشود که موجب طولانیتر شدن روز در عصر و کوتاهتر شدن آن در صبح میشود. این تغییر معمولاً در ابتدای بهار هر سال انجام و در پاییز نیز به حالت عادی بازگردانده میشود. بسیاری از کشورها برای بهینهسازی مصرف انرژی، در فصل بهار و تابستان ساعت رسمی کشورشان را قدری (معمولاً یک ساعت) به جلو میکشند، تا ساعات بیشتری از روز با ساعات کاری همخوانی داشته باشد، و در ساعات کمتری از روز، نیاز به مصرف انرژی برای تأمین روشنایی وجود داشته باشد.
ایده ابتدایی این تغییر در دوران مدرن در سال ۱۸۹۵ توسط جرج ورنون هادسون مطرح شد و برای اولین بار در زمان جنگ جهانی اول به اجرا درآمد. بسیاری از کشورها در زمانهای متفاوت از این شیوه استفاده کردهاند. پس از بحران انرژی در دهه ۱۹۷۰ میلادی، ساعت تابستانی به صورت گسترده مورد استفاده قرار گرفت و تا امروزه نیز در آمریکای شمالی و اروپا استفاده میشود.
این عمل هم مورد ستایش و هم مورد انتقاد قرار گرفته است. به دلیل بهرهبرداری از زمان پس از ساعات کاری، افزوده شدن طول روز پیش از عصر به سود خردهفروشها، مسابقات ورزشی و دیگر فعالیتها میباشد. اما میتواند برای برنامههای سرگرمی و دیگر برنامههای مرتبط مشکل ایجاد کند. در حالی که هدف ابتدایی تغییر ساعت تابستانی کاستن مصرف انرژی در ساعات اوج مصرف و کاهش استفاده از لامپ رشتهای بوده است اما شیوههای گرمایش و سرمایش مدرن تا حدود زیادی متفاوت است و به همین دلیل تحقیق در مورد چگونگی تأثیر این شیوه بر مصرف انرژی اغلب محدود و متناقض است.
تغییر ساعت تابستانی امروزه با چالشهای دیگری نیز روبرو شده است. پیچیدهتر شدن حفظ زمان موجب اختلال در ملاقاتها، پرداخت صورتحسابها، حسابرسی، تجهیزات پزشکی و تجهیزات سنگینو همچنین الگوی خواب افراد میشود. نرمافزارها به طور معمول میتوانند ساعت را به طور خودکار تنظیم کنند، اما این قابلیت به خصوص در زمان تغییر ساعت تابستانی بیشتر محدود و دارای خطا است.
سابقه تغییر ساعت
استفاده بیشتر از نور خورشید در طول روز، برای نخستین بار در سال ۱۷۸۴ در فرانسه مطرح شد. در این سال، بنیامین فرانکلین، وزیر مختار آمریکا در فرانسه طی مقالهای که در یکی از مجلات فرانسه چاپ شد، از مردم خواست که صبحها یک ساعت زودتر از خواب بیدار شوند. فرانکلین معتقد بود که به این ترتیب، مردم میتوانند روزها از روشنایی خورشید استفاده بیشتری کنند و شبها شمع کمتری مصرف نمایند. البته فرانکلین پیشنهادی مبنی بر تغییر ساعت رسمی کشور ارایه نکرد. این پیشنهاد، برای اولین بار در سال ۱۹۰۷ در انگلستان توسط فردی به نام ویلیام ولت پیشنهاد شد؛ هرچند که در آن مقطع زمانی عملی نشد.
اما تغییر ساعت رسمی برای صرفهجویی در مصرف انرژی، برای اولین بار در سال ۱۹۱۶ در کشور آلمان عملی شد. بعداً برخی دیگر از کشورها از جمله آمریکا، انگلستان، و برخی از کشورهای اروپایی نیز دست به اقدام مشابهی زدند. عاملی که این دولتها را برای استفاده از این تکنیک متقاعد نمود، کمبود شدید انرژی در اثر جنگ جهانی اول بود.
اکنون هفتاد و هفت کشور جهان با استفاده از این تکنیک، ساعات رسمی خود را تنظیم میکنند. اما زمان جلو و عقب کشیدن ساعت در این کشورها یکسان نیست؛ بهطور مثال کشورهای اروپایی از آخرین یکشنبه ماه مارس تا آخرین یکشنبه ماه اکتبر و آمریکا و کانادا از دومین یکشنبه ماه مارس تا اولین یکشنبه ماه نوامبر (به مدت هفت ماه) ساعت رسمی خود را جلو میکشند.
در برخی از مقاطع زمانی، برخی از کشورها تغییر ساعت رسمی خود را در بازه زمانی بیشتری انجام دادهاند؛ بهطور مثال کشور آمریکا در سالهای ۱۹۷۵ و ۱۹۷۶، زمان تغییر ساعت رسمی را دو ماه جلو انداخت و دولت انگلستان نیز در خلال جنگ جهانی دوم، ساعتها را دو ساعت جلو میکشید.
این در حالی است که بررسیهای اخیر نشان میدهد که این تغییر ساعت بیشتر داری تأثیر اسمی میباشد نه واقعی. اخیراً (ابتدای سال ۲۰۱۱) تحقیق در مورد تأثیر تغییر ساعت ۷۰۰ درصد رشد داشتهاست؛ ولی غالب کشورها همچنان بر این امر اصرار دارند، اما کشورهای پیشرفته و پر جمعیتی مثل ژاپن، چین و هند این تغییرات را اعمال نمیکنند.
تغییر ساعت در ایران
در ایران نیز، برای نخستین بار، پیش از انقلاب سال ۱۳۵۷، ساعت رسمی کشور به ساعات تابستانی و زمستانی تقسیم شد. بعد از انقلاب اسلامی ایران این روند به حالت تعلیق درآمد.
در سال ۱۳۷۰ (در زمان ریاستجمهوری اکبر هاشمی رفسنجانی) بر اساس محاسباتی هیئت وزیران ایران مصوبهای را به تصویب رساند که طی آن ساعت رسمی کشور همه ساله در اول فروردین ماه یک ساعت جلو کشیده شود و در سی و یکم شهریورماه به حالت اول بازگردد. ادامه مطالعات در آن دوره نشان داد که حدود ۱۰۰ مگاوات کاهش مصرف در زمان پیک (اوج مصرف) حاصل شدهاست. اما دولت ایران در اسفند ماه سال ۱۳۸۴ (پس از ۱۵ سال) این مصوبه را ابطال نمود. غلامحسین الهام سخنگوی وقت دولت، در زمان اعلام این تصمیم دولت اعلام نمود که بررسی کارشناسانهای مبنی بر این که تغییر ساعت در کشور منجر به صرفهجویی در مصرف انرژی در کشور شده باشد، وجود ندارد.
وی دلیل لغو مصوبه قبلی هیئت دولت را «سردرگمی بخشهای زیادی از جامعه در اثر تغییر ساعت رسمی کشور» و «عدم وجود بررسیهای دقیق وکارشناسانه برای تأیید صرفه جویی در مصرف برق با روش تغییر ساعت» اعلام نمود. این ادعا در حالی مطرح میشد که مدتی قبل از آن مدیر دفتر مدیریت مصرف برق شرکت توانیر از کاهش ۱/۵ درصدی مصرف برق با تغییر ساعت رسمی کشور در اول فروردین خبر داده بود، و میزان این صرفه جویی ظرف ۶ ماه را بیش از ۷۵ گیگاوات ساعت تخمین زده بود.
همچنین برخی نمایندگان مجلس در موافقت با توقف تغییر ساعت، ثابت بودن ساعت را کمکی به بجا آوردن فریضههای دینی و کم کردن اتلاف زمان بین نماز و ساعت کار معرفی کردند.
پس از آن در سالهای ۱۳۸۵ و ۱۳۸۶ نمایندگان مجلس شورای اسلامی، طرحهایی را در دستور کار خود قرار دادند تا دولت را مکلف به تغییر ساعت رسمی کشور در ششماهه نخست سال نمایند اما در نهایت این طرحها بهصورت قانون در نیامدند. این در حالی بود که منابع مختلف پیشنهادهای مختلفی، همچون تاریخهایی جدید برای آغاز و پایان تغییر ساعت در سال را مطرح میکردند. در نهایت در روز ۳۱ مرداد ۱۳۸۶ قانونی مشتمل بر یک ماده واحده مبنی بر تغییر ساعت رسمی کشور به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. بنابر این قانون ساعت رسمی کشور هر سال در ساعت ۲۴ روز اول فروردین یک ساعت به جلو کشیده میشود و در ساعت ۲۴ روز سیام شهریور ماه به حالت قبلی برگردانده میشود.