الگوی مصرف آب در ایران و جهان
سازمان ملل متحد اعلام کرده هر انسان روزانه دست کم به 50 لیتر آب نیاز دارد تا بتواند بنوشد، غذا درست کند و نیازهای بهداشتی خود را مرتفع کند. در واقع این 50 لیتر آب برای دوری از انواع بیماری و حفظ کارآیی انسان در زندگی حیاتی است. اما سازمان جهانی بهداشت مقدار متوسط سرانه 150 لیتر را برای برآوردن نیازهای بهداشتی هر نفر در روز تعیین کرده است. در کل جهان روزانه 10 میلیارد تن آب مصرف میشود. این در حالی است که بنا به اعلام همین سازمان تنها 3 درصد از آب موجود در کل جهان قابل نوشیدن است و باقیمانده، آب دریا و غیرقابل نوشیدن است.
از این ۳ درصد، ۵/ ۲ درصد به حالت یخزده و در یخچالهای قطب جنوب و قطب شمال قرار دارد و در دسترس بشر نیست. بنابراین انسان باید بتواند با ۵/ ۰ درصد باقیمانده همه نیازهای آشامیدنی و بهداشتی خود را برطرف سازد. آمارهای سازمان ملل نشان میدهد روزانه ۳۹۰۰ کودک در سطح جهان بر اثر مصرف آب آلوده یا بهداشت ناکافی جان خود را از دست میدهند.
در ایران اگر میزان مصرف آب بخش خانگی، صنعتی، تجاری و فضای سبز را در سراسر کشور در نظر بگیریم و بر جمعیت ایران تقسیم کنیم بهطور متوسط در هر شبانهروز هر ایرانی ۱۹۷ تا ۲۰۰ لیتر آب مصرف میکند. مصرف سرانه آب در بخش خانگی در ایران بهطور متوسط ۱۵۷ لیتر در روز است. گاهی در کلانشهرهای ایران در اوج فصل گرما این میزان مصرف به ۲۵۰ لیتر در روز هم میرسد. بهطور مثال بر اساس اعلام شرکت آب و فاضلاب استان تهران میانگین مصرف روزانه آب تهران در حال حاضر نزدیک به سه میلیون و ۱۰۰ هزار مترمکعب است که این میزان مصرف معادل حجم کل دریاچه چیتگر است.
نکته قابل تامل در مورد آب مصرفی کشورمان این است که هنوز آب شرب از آب مصارف بهداشتی تفکیک نشده است. این در شرایطی است که در اغلب کشورهای جهان، آب قابل آشامیدن آبی نیست که از دوش حمام یا شیر آب سرویسهای بهداشتی جاری میشود. گر چه در دنیای پیشرفته کیفیت آب غیر شرب آنقدر بالا است که میتوان برای پخت و پز هم از آن استفاده کرد، اما بخش بسیار کمی از آن صرف تهیه غذا میشود و همه مردم برای نوشیدن از آبهایی که در بطری عرضه میشوند استفاده میکنند.
اما بهدلیل آنکه تفکیک آب شرب از آبی که صرف سایر کاربردها میشود، نیازمند سرمایه اولیه زیادی است، بسیاری از کشورهایی که در زمره کشورهای ثروتمند جهان قرار ندارند، نمیتوانند هزینههای راهاندازی با حفظ زیرساختهای مناسب تفکیک آب شرب را تقبل کنند و به همین دلیل مردم این کشورها مجبورند بخش بیشتری از درآمد خود را صرف پرداخت آببها کنند. در کل جهان سرانه مصرف آب حدود ۱۵۰ لیتر است که برخی از کلانشهرهای ما دو برابر این میزان مصرف میکنند. این در شرایطی است که دوره تنش آبی را پشت سر میگذارد و بخشهای زیادی از تالابها و دریاچههایی مانند هامون و ارومیه خشک شده است. در ایران از ۹۰ درصد آب اختصاصی به بخش کشاورزی، ۶۰ درصد هدر میرود.
از سوی دیگر آمار نشان میدهد در آلمان سرانه مصرف آب در هر روز ۱۲۲ لیتر است که از این مقدار یک سوم آن برای سیفون سرویس بهداشتی، یک سوم آن برای شستوشوی بدن و یک سوم دیگر شستوشوی لباس، ظروف و نوشیدن استفاده میشود. هر فرد فقط برای غذای مصرفی و نوشیدن آب مورد نیاز خود روزانه بهطور متوسط به ۵ لیتر آب نیاز دارد. این در شرایطی است که در قاره آفریقا، هر فرد بهطور متوسط روزانه ۲۰ لیتر آب در اختیار دارد. این مقدار آب معادل مقدار آبی است که ما برای یک دوش گرفتن ۵/ ۱ دقیقهای مورد استفاده قرار میدهیم.
در این قاره محروم در حدود ۸۵ درصد از آب موجود صرف کشاورزی میشود و ۱۰ درصد برای مصارف خانگی و فقط ۵ درصد از آن صرف صنایع میشود و بهدلیل رشد روزافزون جمعیت، میزان مصرف آب بخش کشاورزی در آفریقا روز به روز در حال افزایش است. در چین اما مصرف روزانه آب به ازای هر نفر ۹۰ لیتر است و بخش اعظم آب مصرفی در چین صرف کشاورزی میشود. در ترکیه، سرانه مصرف آب حدود ۲۵۰ لیتر در روز است و در کانادا هر نفر بهطور متوسط ۵/ ۱ لیتر آب طی یک روز مینوشد و مصرف سرانه آب در این کشور ۳۲۹ لیتر در روز است. در هندوستان این میزان به ۱۳۵ لیتر به ازای هر نفر بالغ میشود که البته بسیاری از مناطق این کشور از آب با کیفیت محروم هستند.
در اروپا بالاترین میزان مصرف آب در کشور اسپانیا مشاهده شده است که ۲۶۵ لیتر در روز به ازای هر نفر است. پس از آن نروژ با سرانه ۲۲۴ لیتر در روز، هلند با ۲۱۸ لیتر در روز و فرانسه با ۱۶۴ لیتر در روز در ردههای بعدی مصرف قرار دارند. کشورهای لیتوانی، استونی و بلژیک به ترتیب با ۸۵، ۱۰۰ و ۱۱۵ لیتر در روز پایینترین میزان مصرف آب بخش خانگی را در میان کشورهای اروپایی که آمار آنها بطور رسمی منتشر شده است، به خود اختصاص دادهاند. کشورهای بلغارستان و رومانی بهدلیل نقص شبکههای توزیع از مصرف زیاد آب بخش خانگی رنج میبرند. در کشورهای حوزه بالتیک تعرفه آب افزایش یافته است و اقداماتی جدی برای نوسازی سیستمهای لوله آب در دست اقدام قرار گرفته است تا از هدر روی آب جلوگیری شود.
در برخی از کشورهای غربی، میزان مصرف آب در دهه ۱۹۹۰ میلادی افت کرد چون توجهات به سمت صرفجویی مصرف آب، این منبع با ارزش، جلب شد و تشدید اندازهگیری و نظارت بر مصرف و استفاده از ابزارهای اقتصادی (وضع جریمه و تعرفه) مورد استفاده قرار گرفت، اما در همین دوره در برخی دیگر از کشورهای غربی، مصرف آب شهری افزایش یافت چون افراد بیشتری به سیستمهای تامین آب دسترسی پیدا کردند و سبک زندگی افراد بیشتری به سمت مصرفگرایی رفت. در این سبک جدید از زندگی، استحمام روزانه بهعنوان بخشی لاینفک از زندگی و در کنار آن ماشینهای لباسشویی و استخرهای خانگی به بخشی جدانشدنی از زندگی مردم تبدیل شدند، گر چه این سبک زندگی برای انسان امروزی بهداشت و سلامت بیشتر را به ارمغان آورد و احتمال بروز بسیاری از بیماریهایی که در نسلهای گذشته وجود داشت را کمتر ساخت، اما نیاز به یک تحول دیگر را ضروری کرد: بهروز شدن سیستمهای قدیمی عرضه آب، تفکیک آب شرب از دیگر مصارف خانگی و معرفی الگوهای صحیح مصرف آب به مردم.
البته در دنیای امروز کمتر کسی است که به ارزش آب پی نبرده باشد و حتی از کمیابی آن در سطح جهان نداند. تکنولوژیهای جدید و فناوری اطلاعات موج جدیدی از آگاهی را برای مردم به ارمغان آورده است و انسان امروز نسبت به نحوه مصرف خود بسیار آگاهتر است، اما آنچه دولتها برای حفاظت از این ماده حیاتی برعهده دارند تا حدود زیادی به میزان بودجه آنها وابسته است. تخصیص بودجه کافی به اصلاح سیستم عرضه آب ازجمله تفکیک آب شرب از سایر مصارف و تعمیر سیستمهای لولهکشی قدیمی همه جزو زیرساختهایی است که نیازمند تخصیص بودجه کافی از سوی دولتها است. اما هیچیک از این راهکارها نخواهند توانست بهتنهایی به صرفهجویی در مصرف آب کمک کنند.