صدای سد از کجا درآمد ؟
سدها نیز مانند سایر سازه های بزرگ برای اهداف خاصی ساخته می شوند. در گذشته های دور، سدها برای ذخیره آب و آبیاری استفاده میشدند، امّا امروزه با پیشرفت تمدّنها و نیاز به آب بیشتر جهت شرب، بهداشت، آبیاری زمینهای کشاورزی، استفاده در صنعت، کنترل سیلاب، کشتیرانی، بهبود کیفیت آب، کنترل رسوب رودخانه ها و تولید برق، سدها احداث می شوند.
گاهی اوقات هدف از احداث سدها می تواند برای تأمین منافع عمومی جامعه از قبیل ایجاد مکان های تفریحی نیز باشد. سدهای چند منظوره، طرح های مهمی در راستای توسعه کشورها هستند، چرا که مردم از طریق احداث سدها از منافع ملّی و اقتصادی زیادی بهرهمند می گردند.
ســـد (Dam) چیست؟
مفهوم سد در معنای خاص آن عبارت است از ساختمانی که بخشی را از بخشی دیگر جدا می کند و غالباً به مفهوم دیوار یا سازه ای است که از حرکت آب (به صورت کلی یا جزیی) جلوگیری می کند تا آب ذخیره و یا انحراف یابد. همچنین در تعریفی دیگر؛ سد، دیواری محکم است که برای جلوگیری از حرکت آب رودخانه می سازند تا آب در پشت آن ذخیره گردد و پس از ذخیره شدن آب، برای کارهای مختلف از آن استفاده شود.
تاریخچـه ســدسـازی در دنیـا
تاریخچه سدسازی در گروه کهن ترین و زیربنایی ترین فعالیتهای مهندسی انسان قرار دارد و به دوران قبل از تاریخ مُدَوّن باز میگردد، به طوری که میتوان سد را یکی از دستاوردهای کهن سازهای انسان دانست.
پیدایش سدسازی در زمانهای قدیم را میتوان در نیاز انسان به آبِ بیشتر عنوان کرد. انسانهای قدیم تا قبل از یادگیری کشاورزی، از آب فقط برای آشامیدن و بهداشت استفاده میکردند. با زیاد شدن جمعیت روی کره زمین و بعد از این که انسان کشاورزی را یاد گرفت، او مجبور شد آب و غذای بیشتری مصرف نماید.
در ابتدا، انسان بیشتر از زمینهای کنار رودخانه ها برای کشاورزی استفاده میکرد. با افزایش جمعیت در نقاط مختلف کره زمین و با توجه به نیاز انسان به زمینهای بیشتـر برای کشـاورزی، از زمینهای دورتر از کنار رودخانه ها نیز استفاده میکرد. امّا استفاده از زمینهای دورتر، مشکلات زیادی را برای انسان ایجاد میکرد.
همچنین بدست آوردن آب بیشتر برای آشامیدن و کشاورزی و داشتن آب در هر زمان که نیاز باشد، باعث شد که مردم آن زمان، برای بر طرف کردن این مشکلات به فکر چاره ای باشند.
آنها فهمیدند با ساختن سد میتوانند آب رودخانه ها را «کنترل» و «ذخیره» نمایند و سپس با انتقال آب از محل سد به محلهای دورتری که میخواستند آن را مصرف نمایند، خواهند توانست در بیشتر ایّام سال و در فصلهایی که بارندگی کم و یا انجام نمیشود مانند فصل تابستان، آب کافی داشته باشند. برای همین، انسان شروع به سدسازی کرد.
از دیگر اهداف سدسازی در زمانهای قدیم، میتوان از افزایش سطح آب رودخانه ها و یا تغییر مسیر آب، برای انجام کارهایی مانند کشتیرانی نام برد. علاوه بر موارد ذکر شده، از سدسازی در زمانهای گذشته برای استفاده در آسیاب های آبی، خشکاندن باتلاقها، تقسیم دقیق آب، کنترل جریان آب رودخانه ها و همچنین برای امور نظامی، استفاده میشده است.
از اوّلین سدهای قدیمی ساخته شده در دنیا میتوان از سدی در کشور مصر نام برد. در حدود ۴۹۰۰ سال پیش، فرمانروای آن زمان به نام «مِنِس» (Menes) برای این که بتواند پایتخت خود به نام «مِمْفیس» را در ۲۰ کیلومتری رودخانه نیل بسازد، در محلی به نام «کُشیش» (Koshish) سدی بر روی رودخانه نیل احداث کرد. این سد حدود ۱۵ متر ارتفاع و ۴۵۰ متر طول داشت که با سنگ درست شده بود.
یکی دیگر از سدهای قدیمی شناخته شده، «سـد اِلکَفـــارا» (sadd el Kafara) در ناحیه ای به نام «وادیالغراوی» در ۲۵ کیلومتری جنوب شهر قاهره پایتخت کشور مصر میباشد.
با توجه به بررسی های انجام شده این سد حدود ۴۶۰۰ سال قبل، هم زمان با «اهرام ثلاثه مصر» ساخته شده است. این سد ۱۴ متر ارتفاع و ۱۱۳ متر طول داشته و دو روی سد با ۱۷ هزار قطعه سنگ مکعب شکل که هر کدام از قطعه سنگ ها، حدود ۳۰۰ کیلوگرم وزن داشته پوشانده شده بود.
از دیگر سدهای قدیمی، سد خاکی «Marib» است که حدود ۷۵۰ سال قبل از میلاد در کشور یمن برای تأمین آب یک طرح آبیاری بزرگ با ارتفاع حدود ۲۰ متر احداث شده بود. اوّلین سد مهم ساخته شده با سنگ و مَلات، با ارتفاعی در حدود ۱۰ متر، سد «Kesis Golu» در کشور ترکیه می باشد که مربوط به حدود ۸۰۰ قبل از میلاد می باشد.
تعداد زیادی سد در کشورهای حاشیه ای دریای «مدیترانه» بعدها توسط رومی ها ساخته شد، که بعضی از این سدها هنوز در دست بهره برداری است. سد قوسی «Baume» در کشور فرانسه با ارتفاع ۱۲ متر و طول ۱۸ متر توسط رومی ها در قرن دوّم بعد از میلاد ساخته شده است. در سال های بعد فعالیتهای سدسازی به قاره اروپا رسید و سد خاکی «Alresford» در کشور انگلستان (۱۲۰۰ میلادی)، سد خاکی«Mittlerer» در کشور آلمان (۱۲۹۸ میلادی)، سد خاکی «Dvoriste» در کشور چک و اسلواکی (۱۳۶۷ میلادی) ساخته شد. در اسپانیا؛ سدسازان قرن شانزدهم میلادی، پیشرفت قابل ملاحظه ای در فنون سدهای بنّایی به وجود آوردند. به عنوان مثال سد زیبای «Tibi» به ارتفاع ۴۲ متر در سال ۱۵۹۴ میلادی در کشور اسپانیا احداث شد.
در سالهای ۱۷۰۰ تا ۱۸۰۰ میلادی، دانش سدسازی در دنیا پیشرفت آرامی داشت و از سال ۱۷۸۰ میلادی به بعد و با شروع اوّلین انقلاب صنعتی، تعداد و اندازه سدها یکی بعد از دیگری به طور دائم رشد می کرد.
در قرن نوزدهم میلادی مهندسان انگلیسی در توسعه و پیشرفت اصول طراحی خاکریزها موفقیت زیادی کسب کردند. احداث هفت سد در درّه «Longdendale» طی سال های ۱۸۵۴ تا ۱۸۷۷ میلادی نتیجه همین پیشرفت های علمی بود.