۱. طرح نقشه

طرح نقشه به وسیله‌ی طراح کشیده می‌شود و سپس آن را روی یک تخته‌ی سه لایی به وسیله‌ی چسب فوری می‌چسبانند. ترکیب فوق را در اصطلاح مدل می‌گویند.

 

۲. خرد کردن مدل

مدل را روی چوب فوفل درز شده ۱۹ به وسیله‌ی میخ سایه نصب می‌کنند و سپس این ترکیب را روی تخته‌ی پیشکار قرار می‌دهند و به وسیله‌ی اره‌ی مویی به قطعه‌های مختلف می‌برند.

 

۳. نصب و قطعه‌های خرد شده

مجموعه‌ی قطعه‌های خرد شده را براساس طرح نقشه روی یک تخته‌ی ۱۸ میلی‌متری، چند سه لایی یا تخته‌ی پشتکار، که یک قطعه نایلون سطح آن را پوشانیده است کنار یکدیگر قرار می‌دهند و به وسیله‌ی میخ سایه به تخته‌ی مذکور نصب می‌کنند.

 

۴. دوربری نقش‌ها

هر یک از قطعه‌های خرد شده را، که شامل قسمتی از زمینه و نقشه است، با برداشتن میخ سایه از روی تخته‌ی پشتکار جدا می‌کنند و روی پیشکار قرار می‌دهند و خطوط مربوط به نقش‌ها را دوربری می‌کنند.

 

۵. تهیه و نصب زمینه‌ی اصلی

در این مرحله تخته‌ی سه لایی را که روی چوب فوفل یا گردوی زمینه قرار گرفته، برمی‌دارند و قسمتی از زمینه‌ی اصلی نمایان می‌شود. سپس این قطعه‌ی فوفل را در جای خود مطابق نقشه روی تخته‌ی پشتکار به وسیله‌ی میخ سایه موقتاً نصب می‌کنند.

 

۶.انتقال نقش‌ها بر روی چوب‌های صنعتی

بعد از مرحله‌ی قبل، باقی مانده‌ی قطعه‌های خرد شده را که شامل یک قسمت از نقش‌های اصلی و تخته‌ی سه لایی است از چوب فوفل که در زیر این مجموعه قرار دارد جدا می‌کنند.

چوب فوفل را کنار می‌گذارند و تخته‌ی سه لایی نقشه را به عنوان الگو استفاده می‌کنند. با انتخاب رنگ چوب، الگو را روی آن قرار می‌دهند و دوربری می‌کنند و بدین ترتیب عین نقش مورد نظر را با نوع و رنگ انتخابی به وجود می‌آورند و آن را بر جای اصلی خود، که در میان زمینه خالــــی است، روی تخته‌ی پشتکار قرار می دهند. بدین ترتیب با این روش همه‌ی نقش‌های خرد شده را از رنگ‌های مختلف چوب، صدف و عاج تهیه و جایگزین مدل می کنند.

 

۷. اتصال نقش‌ها

بعد از جایگزین شدن نقش‌های رنگی به جای مدل اولیه، از سریشم و پودر حمرا مایع غلیظ و چسبنده‌ای تهیه می‌کنند و به وسیله‌ی انگشت سبابه روی تمام شیارهای بین نقش‌ها می‌زنند. بدین طریق تمام قطعه‌ها به هم چسبیده و ثابت می‌شود. در این مرحله میخ‌های سایه را از روی نقش‌ها برمی‌دارند. پس از چسبیدن نقش ها، نایلونی که قبلاً در زیر کار و روی تخته‌ی پشتکار قرار داده‌اند برمی‌دارند و نقش‌های چسبیده شده را برمی‌گردانند و پشت آن‌ها را سمباده‌ی نرم می‌کشند و بدین ترتیب چسب هایی را که از میان شیارها به پشتکار نفوذ کرده پاک می‌کنند.

 

۸. پرس کردن

این مرحله از کار در سه بخش انجام می گیرد:

الف) سطح تخته‌ی پشتکار را به وسیله‌ی کاردک به چسب گرم آغشته می‌کنند و سپس نقشه‌ی معرق شده را روی آن می‌چسبانند و برای ثابت نگاه‌داشتن آن دو میخ سنجاقی در بالا و پایین آن نصب می کنند.

ب) ابتدا یک قطعه‌ی نایلون و سپس یک پتوی دولا را روی نقشه‌ی معرق شده قرار می‌دهند. این عمل برای جلوگیری از خرد شدن نقشه در زیر فشار دستگاه می‌باشد.

ج) ترکیب فوق را در میان دستگاه پرس قرار داده و آن را تنظیم کرده و تحت فشار قرار می‌دهند.

 

۹. دوربری کناره

بعد از پرس شدن، اگر شئ مورد نظر دارای اضلاعی ناصاف باشد، برای برطرف کردن آن، نخست طول و عرض آن را به وسیله‌ی انطباق با گونیا صاف می‌سازند و سپس در میان گیره قرار می‌دهند و اضلاع گونیا شده را رنده می‌کنند.

 

۱۰. پرداخت

به دلیل متفاوت بودن ضخامت چوب‌های صنعتی، سطح نقش‌های معرق شده یکسان نیست و به منظور رفع آن با ماشین سمباده‌ی کاغذی آن را می‌سایند و این عمل تا مرحله‌ای که همه‌ی نقش‌ها دریک سطح یکسان قرار بگیرند ادامه دارد. لازم به توضیح است که اگر ماشین سمباده در دسترس قرار نداشت درصورتی که صدف یا عاج در معرق به کار برده نشده باشد می‌توان از وسیله‌ای به نام چوب‌ساب استفاده کرد.

 

۱۱. لیسه زدن و پرداخت مجدد

پس از پرداخت سطح کار، براده‌های چوب برصفحه‌ی شئ پراکنده هستند که به وسیله‌ی لیسه جمع آوری می‌شوند و مجدداً با سمباده‌ی شماره‌ی ۱ سطح شئ را صیقل می‌دهند. این عمل تا مرحله‌ای ادامه دارد که انگشت بر سطح شئ معرق شده بلغزد.

 

۱۲.مرحله‌ی کاربرد پلی‌استر

این بخش از کار در سه مرحله انجام می شود:

الف) محیط شئ را به وسیله‌ی نوار چسب کاغذی به طریقی که ۲یا ۳ میلی‌متر آن از سطح شئ بالاتر قرارمی‌گیرد می‌چسبانیم.

ب) مخلوط پلی استرآماده شده را به طور یکنواخت روی صفحه‌ی مورد نظر می‌ریزند و سپس آن را به وسیله‌ی یک شانه‌ی کوچک روی تمام سطح پخش می‌کنند تا کاملاً زمینه و سطح نقش‌های معرق شده را بپوشاند. هم‌چنین برای سهولت کار می‌توان پلی‌استر را به وسیله‌ی پمپ بادی بر سطح شئ پاشید.

ج) پس از ۲۴ ساعت، پلی‌استر روی شئ خشک شده که برای ظاهر ساختن نقش‌ها از زیر پلی‌استر، سطح آن را به وسیله‌ی سمباده‌ی لرزان که صفحه‌ی سمباده‌ی شماره‌ی ۴۰ به آن متصل است می‌سایند و مجدداً، برای شفافیت بیشتر، قشری پلی‌استر خالص بر سطح آن می‌پاشند که به هنگام خشک شدن حباب هایی روی آن ظاهر می‌شود و برای از میان برداشتن آن‌ها از صفحه‌ی سمباده‌ی شماره‌ی ۴۰۰ آبی استفاده می‌کنند.

 

۱۳. آخرین مرحله‌ی پرداخت

در این مرحله به وسیله‌ی دستگاه پرداخت که صفحه‌ی نمد به آن متصل شده است و با به کار بردن مواد جلا دهنده سطح کار را پرداخت می‌کنند. برای جلای بیش‌تر صفحه‌ی نمد نرم‌تری (نمد پوست بره ای) بر سر دستگاه وصل کرده و با استفاده از ماده‌ی سفید رنگی به نام پل شیری سطح مورد نظر را پرداخت می‌کنند.

 

۱۴. کیلر

در مواقعی که شئ معرق‌کاری شده از کیفیت بالایی برخوردار نباشد، برای حفاظت و جلای آن به جای پلی‌استر از کیلر استفاده می‌شود که طریق مصرف آن در پنج مرحله به شرح زیر می باشد:

الف) نخستین نکته‌ی مهم، انتخاب کیلر براق است و مقدار مصرف آن، اندازه‌ی مشخصی ندارد و می‌توان به مقدار دلخواه از آن استفاده کرد.

ب) غلظت این ماده برای پاشیدن روی کار زیاد است و به همین دلیل آن را با مقداری تینر فوری مخلوط می‌کنند که رقیق‌تر شود.

ج) درون یک ظرف گود مقداری از ترکیب فوق را می‌ریزند و به وسیله‌ی پیستوله (فوتک)، به طریقی که لوله‌ی بزرگ آن به صورت عمودی و حداقل ۵ سانتی‌متر داخل مایع باشد قرار می‌دهند و درون لوله‌ی کوچک‌تر که به صورت افقی قرار گرفته است، می دمند و بدین ترتیب مایع درون ظرف را می‌توان بر سطح کار به طور یکنواخت پاشید. در این مرحله نکته‌ی مورد توجه این است که اگر بعد از دمیدن به درون پیستوله کیلر پاشیده نشد حتماً غلظت مایع زیاد است که در این صورت مجدداً کمی تینر فوری به آن اضافه می‌کنند. هم‌چنین برای سهولت کار می‌توان از پمپ بادی برای افشاندن کیلر استفاده کرد.

د) پس از خشک شدن، به وسیله‌ی انگشتان قطراتی از آب را بر سطح کار می‌پاشند و سپس سمباده‌ی شماره‌ی ۴۰۰ (پوسته آب) را روی آن می‌کشند و بدین ترتیب حباب‌های ریزی که ایجاد شده از میان برمی‌دارند.

ه) در خاتمه یک قشر نازک دیگر از کیلر بر سطح کار می‌پاشند.

 

۱۵.اشکالی که در اغلب تابلوهای روی چوب پیش می آید انحنا و خمیدگی آن‌هاست.

به این معنی که چوب و رنگ یا لاک به یک اندازه قابلیت جذب رطوبت را ندارند و پس از چندی سطح تابلو تاب برمی‌دارد. روی تابلو که رنگ یا لاک قرار دارد کم‌تر از قسمت پشت آن که هیچ‌گونه پوششی ندارد رطوبت را جذب می‌کنند و درنتیجه منجر به انبساطی نابرابر در دو طرف می شود.

برای جلوگیری از این مشکل می‌توان پشت تابلو را با ماده‌ای مثل موم یا صمغ و یا یک قشر نازک از لاکی که در روی تابلو قرار گرفته، پوشاند و بدین ترتیب مانع جذب آب شد.

 

انواع معرق

ثمری که از بررسی تاریخچه و سیر تکاملی معرق روی چوب حاصل شد تنوع در به وجود آوردن اشکال، به طریق معرق است که با نام‌های معرق با زمینه‌ی رنگ، معرق زمینه‌ی چوب، معرق خاتم و معرق منبت شهرت یافته است. دراین مبحث به شرح شیوه‌ی ساخت هر یک از انواع می‌پردازیم.

 

معرق با زمینه‌ی رنگ

در بعضی از مواقع به علت عدم دسترسی به چوب فوفل و گاه بنابر ذوق وسلیقه زمینه‌ی معرق را به وسیله‌ی ترکیب دوماده‌ی خمیر سیاه و پلی‌استر رنگ می‌کنند.

مراحل مختلف معرق با زمینه‌ی سیاه به قرار زیر است:

۱. مراحل کار به ترتیب تا ردیف ۸ مبحث گذشته می‌باشد.

۲. پس از پرس شدن نقش‌ها روی زمینه، به علت حذف شدن چوب فوفل، بین نقش‌ها تا زمینه‌ای که به آن‌ها متصل شده ۳ یا ۴ میلی‌متر ارتفاع سطح به وجود می‌آید.

۳.محیط شئ را به وسیله‌ی نوار چسب کاغذی به طریقی که ۲ یا ۳ میلی‌متر آن از شئ بالاتر قرار بگیرد، محصور می‌کنند.

۴. خمیر سیاه را با پلی‌استر کاملاً مخلوط کرده و سپس در ظرف گودی می‌ریزند.

۵.تمام سطح معرق شده را به وسیله‌ی خمیر سیاه به اندازه‌ای می‌پوشانند که خمیر یک میلی‌متر از نقش‌های برجسته بالاتر قرار بگیرد.

۶.پس از ۲۴ ساعت که خمیر خشک شد به وسیله‌ی سمباده‌ی شماره ی۴۰ سطح کار را پرداخت می‌کنند و این عمل تا مرحله‌ای که همه‌ی نقش‌های معرق شده کاملاً در میان زمینه‌ی سیاه نمایان شود، ادامه می‌یابد.

۷. در خاتمه مجدداً یک قشر پلی‌استر می‌پاشند و پس از خشک شدن آن مطابق اصولی که در ردیف ۱۲ و ۱۳ مبحث قبل توضیح داده شده سطح شئ مورد نظر را جلای بیش‌تری می‌دهند.

 

معرق خاتم

در این نوع معرق برش‌های رنگی خاتم جایگزین چوب‌های رنگی ساده می شوند و محیط و فاصله‌ی نقش‌ها به وسیله‌ی خط باریکی که زه نامیده می‌شود از زمینه و دیگر قسمت‌های نقشه تفکیک می‌گردد.

شیوه‌ی عمل به ترتیب زیر است:

۱. برش‌های آماده شده‌ی خاتم را به اندازه‌ی پهنای نقش مورد نظر درز می‌کنند.

۲. چوب یا عاجی را که به عنوان زه بایستی مورد استفاده قرار بگیرد بر زیر مدل به طور موقت می‌چسبانند و به فاصله‌ی یک میلی‌متر از لبه‌ی نقشه به طرف داخلی دوربری می‌کنند و بدین ترتیب نوار باریکی با ترکیب نقشه‌ی مورد نظر به دست می‌آید که آن را برجای اصلی برروی تابلو نصب می‌کنند. عین این عمل را در مورد خطوطی که حد فاصل قطعه‌های مختلف نقشه وجود دارد انجام می‌دهند.

۳. پس از زه‌ بری باقی مانده‌ی نقشه را از روی چوب یا عاج جدا کرده و سپس آن را برروی برش‌های رنگی خاتم قرار می‌دهند و دوربری می‌کنند. نکته‌ی قابل توجه در مورد دوربری خاتم این است که برش‌های خاتم، به علت ظرافت، اگر تحت فشار مستقیم اره‌ی مویی قرار بگیرند متلاشی می‌شوند و برای جلوگیری از این مسئله در موقع برش، یک قطعه چوب به اندازه‌ی نقشه و خاتم در زیر آن قرار می‌دهند و بدین ترتیب خاتم‌ها بین دو قطعه‌ی سه لایی نقشه و چوب زیرین، کم‌تر تحت فشار قرار گرفته و آسان‌تر بریده می‌شوند.

۴. بقیه‌ی مراحل معرق خاتم مانند معرق ساده است با این تفاوت که در هنگام سائیدن و پرداخت سطح آن، کمی بی احتیاطی باعث متلاشی شدن و از بین رفتن نقش‌های خاتم می شود.

۵. در اشیاء بزرگ «معرق – خاتم» که زمینه‌ی ساده‌ی آن از یک نوع خاتم است، پر کردن زمینه و درز کردن خاتم‌های آن، پس از چسبانیدن نقش‌های معرق مستقیماً روی شئ انجام می‌شود.

معرق منبت

منبت معرق نوعی دیگر از انواع معرق است که در آن نقش‌ها از حالت مسطح خارج شده و به صورت نیم برجسته جلوه‌گر می‌شوند. در این نوع معرق ضخامت چوب‌های رنگی از ۳ تا ۴ میلی‌متر به ۵ تا ۶ میلی‌متر افزایش می‌یابند.

 

شیوه‌ی عمل منبت معرق به قرار زیر است:

۱.تمام زمینه‌ی شئ مورد نظر را از پلی‌استر و خمیر سیاه و یا چوب فوفل درز شده تهیه می‌کنند.

۲. نقشه را مطابق اصول یاد شده روی سه لایی چسبانیده و خرد می‌کنند.

۳. قطعه‌های خرد شده را روی چوب‌های رنگی قرار می‌دهند و دوربری می‌کنند.

۴. هر یک از نقش‌های رنگی دوربری شده را به وسیله‌ی سریشم سرد موقتاً بر سر چوبی کله کوب می‌کنند و این چوب را به طور عمودی در میان گیره قرار می‌دهند و محکم می‌کنند و سپس به وسیله‌ی مغار روی آن منبت کاری می‌کنند. از وسیله‌ی یاد شده برای کنده‌کاری بر روی عاج نیز استفاده می‌شود. ولی کنده‌کاری روی صدف فقط به وسیله‌ی سوهانچه امکان پذیر است.

۵. پس از مرحله‌ی فوق نقش‌ها را در مکان اصلیشان بر روی تابلو نصب می‌کنند و برای این‌که بتوان آن‌ها را به صورت برجسته تعبیه کرد در زیر هر قطعه از نقش ها، مطابق خود نقش، چوبی با بلندی دلخواه می‌چسبانند که طول آن نسبت به ارتفاع نقش‌های دیگر محاسبه می‌شود و سپس اطراف ‌آن را به صورت اریب می‌سایند تا کاملاً نازک شود و بدین ترتیب پایه‌ای ظریف با ترکیب خود نقش در زیرآن متصل می‌شود.

۶. هنگامی که تمام قطعات نقشه آماده شد، برای این‌که بتوان هر یک از آنها را در جایش محکم چسبانید باید در محل اتصال نقش با تابلو چندین نقطه را با حرکت خودِ نقش ، روی زمینه گود کرد.

این عمل به وسیله‌ی نوک مغار انجام می‌شود. گودی نقطه‌ها باعث تجمع چسب شده و اشکال را روی زمینه محکم می‌چسباند.

۷. پس از اتمام چسباندن نقش‌ها چند گرده کیلر براق یا پلی‌استر، به وسیله‌ی پیستوله، روی تابلو می‌پاشند.