خاتم کاری
هنر خاتم کاری یکی از هنرهای دستی و از هنرهای ظریف ایرانی با سابقهای دیرینه است. خاتم ترکیبی از چند ضلعیهای منظم با تعداد اضلاع متفاوت (سه، پنج، شش، هفت، هشت یا ده ضلعی) است که با استفاده از مواد اولیه گوناگون در رنگهای مختلف ساخته میشود.
آشنایی با هنر خاتم کاری
هنر خاتم کاری یکی از هنرهای دستی و از هنرهای ظریف ایرانی با سابقهای دیرینه است. خاتم ترکیبی از چند ضلعیهای منظم با تعداد اضلاع متفاوت (سه، پنج، شش، هفت، هشت یا ده ضلعی) است که با استفاده از مواد اولیه گوناگون در رنگهای مختلف ساخته میشود.
صنایع دستی ایران گنجینهای با ارزش از تمدن، فرهنگ و هنر ایرانیان است که ذوق و هنر یک ایرانی را نشان میدهد. یکی از این هنرها، هنر خاتم کاری است که در ادامه به معرفی این هنر و تاریخچهای از آن میپردازیم.
خاتم کاری چیست؟
هنر خاتم کاری یکی دیگر از هنرهای دست و از هنرهای ظریف ایرانی با سابقهای دیرینه است که دارای ارزش زیادی در بین ایرانیان و حتی توریستها است.
خاتم ترکیبی از چند ضلعیهای منظم با تعداد اضلاع متفاوت (سه، پنج، شش، هفت، هشت یا ده ضلعی) است که با استفاده از مواد اولیه گوناگون در رنگهای مختلف ساخته میشود. هنر خاتم کاری هم مانند هنرهای دیگر بسیار دقیق و پرکار است که سازندهی آن باید از دقت و حوصلهی زیادی برخوردار باشد. در خاتم کاری هرچه طرحها ریزتر باشند خاتم مرغوبتر و با ارزشتر است.
در لغت نامهی دهخدا فردی که خاتم را میسازد یا به عبارتی همان خاتم ساز این گونه معرفی شده است: «آنکه پارههای استخوان را در چوب با نقش و نگار بنشاند را خاتم ساز گویند». در دائرهالمعارف فارسی درباره خاتمکاری و خاتمسازی آمدهاست: «هنر آراستن سطح اشیاء به صورتی شبیه موزائیک، با مثلثهای کوچک».
تاریخچهای از هنر خاتم کاری
دربارهی مخترع و مبدع خاتم کاری نظریههای متفاوتی وجود دارد.
در دایره المعارف فارسی آمده است که “زمان آغاز این هنر دانسته نیست، و آنچه درباره آن گفته میشود با افسانه همراه است. برخی از استادان خاتمساز هنوز بر این عقیدهاند که هنر خاتمسازی معجزه ابراهیم پیغمبر است».
صنعتگران اهل مصر خاتم کاری را همانند دیگر پیشینهها از قبطیها اقتباس کردند. در اوایل دورهی اسلام چندین قطعه و لوحه که روی آنها با چوب و استخوان موزائیککاری شدهاست در عین الصیره نزدیک قاهره یافت شده است که برخی از آنها در در موزه صنایع اسلامی قاهره و یا موزه برلین نگهداری میشوند و یکی از عالیترین نمونههای این صنعت درموزه متروپولیتن است.
در مسجد جامع عتیق شیراز منبر خاتم کاری با قدمتی بیش از هزار سال وجود دارد. علاوه بر آن سقف ایوان اصلی مسجد جامع عتیق شیراز مربوط به قرن هشتم هجری است یا سده چهاردهم میلادی است.
در سمرقند درهای خاتم قصر رؤیایی تیمور گرکانی به نام دلگشا و درهای آرامگاه وی در سال۸۰۷ هجری یا ۱۴۰۵میلادی نشان از قدمت دیرینهی خاتم کاری است. هنرمندی به نام در سال ۹۹۹ هجری یا ۱۵۹۱ میلادی درهایی را از چوب گردو و روکش استخوان و دیگر چوبها ساخت که در موزه برلین نگهداری میشود.
همچنین در موزه ویکتوریا آلبرت درهایی مزین به اشکال هندسی گل و بته، از شهر بخارا وجود دارد که نشان از هنر خاتم کاری آن زمان دارد.
در مسجد لنبان اصفهان یک منبر چوبی با اشکال هندسی و اجزای نقرهای مربوط به سال ۱۱۱۴ هجری یا ۱۷۰۲ میلادی وجود دارد.
تعدادی درب دو لنگه خاتم کاری شده در موزه حضرت عبدالعظیم شهر ری است که قدیمیترین آن مربوط به دوره ال بویه تا اواخر قاجار است.
در دوران صفویه این هنر به اوج شکوفایی رسید به گونهای که از شهرهایی، چون شیراز هنرمندانی به اصفهان دعوت شدند و به فعالیت در زمینهی خاتمکاری، منبتکاری، کاشیکاری و گرهچینی و ساختن ساختمانهای حکومتی و بارگاهها و اماکن مقدس تشویق و ترغیب شدند.
پس از آن در زمان قاجاریه این هنر همانند سایر هنرها از اهمیت افتاد تا اینکه در اوایل دوران پهلوی در سال ۱۳۰۷ مدرسه صنایع مستظرفه به کوشش استاد محمد غفاری (کمال الملک) تأسیس و این هنرستان رونق و توسعهای به هنرهای دستی کشور بخشید و پس از آن کارگاههای خاتمسازی و چند کارگاه دیگر در وزارت فرهنگ و هنر سابق تشکیل شد.
قدمت خاتمکاری در ایران
قدیمیترین نمونههای آثار خاتم که تاکنون به دست ما رسیده، آثار مربوط به دوران صفویه است ولی آثار و مدارکی نیز به دست آمده که نشان میدهد این فعالیت هنری از زمان دیلیمیان در ایران وجود داشته است.
دورهی صفویه
هر گونه تحقیق و بررسی دربارهی تاریخچه و پیدایش هنر خاتمسازی در ایران باید از دورهی صفویه به بعد انجام شود. دوران صفویه دوران اوج صنعت خاتمکاری است. تشویق هنرمندان و برقراری روابط بازرگانی با کشورهای دیگر به گسترش این هنر کمک زیادی کرد. در دوران صفویه، علاوه بر شهر اصفهان، در شهرهای جنوبی ایران مانند شیراز و کرمان هم هنر خاتمکاری مورد توجه قرار گرفته و هنرمندان آن دوره آثار قابل توجهی از خود به یادگار گذاشتهاند، مثل درب مدرسهی سلطانی چهارباغ که در بازار هنر قرار دارد و مقبرهی شیخ صفی الدین در اردبیل که استادانی از اصفهان در آن کار کردهاند.
از میان دیگر آثار خاتمسازی این دوره، صندوقهایی است که برای مقابر ائمه ساختهاند.
در اواخر دوران صفویه این هنر رونق خود را از دست داد. در دوران کوتاه سلطنت زندیه، تحولاتی در هنرهای تزیینی و سنتی ایران پدید آمد. قلمدانسازی، خاتمسازی و نقاشی رنگ و روغن در شیراز مرکز حکومت زندیه متداول شده و بسیاری از هنرمندان گوشهگیر اصفهانی به شوق از سر گرفتن هنر خود راهی شیراز شدند و خاتمسازی رونقی دوباره گرفت. متاسفانه بسیاری از آثار خاتم دورهی زندیان به خاطر کینهی شدید قاجاریه به این خاندان، نابود شده است.
اکثر کارهای انجام شده در زمان زندیه ساخت قبرها و بارگاهها بوده است: از جمله صندوق خاتم مرقد حضرت علی (ع) که ساخت آن در زمان کریم خان و نصب آن در زمان لطفعلی خان صورت گرفته است و صندوق مرقد سیدالشهداء (ع) در کربلا و مرقد حضرت ابوالفضل (ع)، از آثار این دوره هستند.
دوره قاجار
در دورهی قاجار نیز هنر خاتمسازی رو به انحطاط میرود. در این زمان تنها هنرمندان اندکی، آن هم از روی دلبستگی به این هنر، آن را ادامه میدهند. خریداران محصولات خاتم در این دوره بیشتر روستاییان هستند یا بزرگان شهر که میز و صندلی خاتم میخریدند. مقدار کمی از این آثار نیز به خارج از ایران صادر میشده است. در همین دوره درهای حرم شاه عبدالعظیم حسنی در تهران توسط استاد محمد جعفر و محمد کریم که هر دو شیرازی بودهاند، ساخته میشود. بقیه آثار خاتم این دوره شامل قلمدان، قاب آینه، و رحل قرآن هستند.
خاتمسازی از جمله صنایع دستی است که تولید آن در سطح جهانی، منحصر به ایران است. اگرچه در کشورهای دیگر از جمله سوریه و لبنان، کارهایی از نوع منبت ساخته میشود که به خاتم شباهت دارد، ولی در حقیقت این هنر ویژهی ایران بوده و چنین به نظر میرسد که برای نخستین بار در شهر شیراز به وجود آمده باشد. امروزه آنچه به عنوان «سادلی» با مشخصات خاتم ایرانی در هند ساخته میشود هم توسط خاتمسازان ایرانی در آن کشور رواج یافته است.
خاتم کاری در ادبیات
در اشعار سروده شدهی قبل از قرن نهم، هر کجا که نامی از خاتم آورده شده است منظور انگشتر بوده است، ولی در یکی از اشعار مفید بلخی شاعر قرن یازدهم به هنر خاتمسازی اشاره شده است:
صد نقش بر استخوانم افکند ز داغ
گویا که لب لعل تو خاتم بند است
از دیگر آثار هنری خاتمکاری شده باقیمانده قدیمی میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
صندوق مرقد موسی کاظم و محمد تقی در کاظمین مربوط به دوران شاه اسماعیل صفوی در سال ۹۰۶هجری قمری ساخته شده توسط محمد جمعه.
صندوق مرقد حسن عسکری در سامره و صندوق مرقد علی نقی مربوط به همان دوره است.
صندوق خاتم ضریح نرگس خاتون مادر مهدی که در همان دوره ساخته و نصب شدهاست.
اثر بسیار زیبا و نفیس درب ورودی مدرسه چهارباغ اصفهان چندین بار توسط استادان این هنر ترمیم و مرمت شدهاست.
درب خاتم امامزاده شاهرضا در قمشه (شهرضا) مربوط به زمان سلطنت شاه طهماسب صفوی
صندوق خاتم مرقد علی پسر ابی طالب ساخته شده در زمان کریم خان زند و نصب آن در زمان لطفعلی خان زند
صندوق خاتم مرقد حسین پسر علی و ابوالفضل در کربلا
صندوق مقبره زینب در شام
استادان و خاتم کاران مشهور
استاد عبدالخالق گلریز خاتمی ملقب به پدر خاتم ایران
شادروان استاد عبدالعلی گلریز خاتمی
احمد روحانی
مواد اولیهی مورد نیاز در ساخت خاتم
دستگاه مخصوص برای بریدن مصالح چوبی
انواع چوب (آبنوس – فوفل – گردو – بقم – عناب – نارنج – کهکم – کبوده)
انواع استخوان (استخوان و عاج فیل – استخوان شتر – استخوان اسب)
مفتولهای فلزی (برنج – آلومینیوم و بعضاً نقره)
صدف
نخ پرک
سریشم
لاک
در ادامه به ذکر خصوصیات و ویژگیهای هر کدام از این مواد و کاربرد آنها میپردازیم.
چوب آبنوس
از این نوع چوب در قدیم برای تهیهی مثلثهای سیاه رنگ استفاده میشد. این چوب دارای استحکام قابل توجهی بوده و به همین سبب در بازار، کمیاب و گرانقیمت است.
این چوب اکثرا از هندوستان تهیه میشود که در حال حاضر به سبب گرانی، به ندرت مورد استفادهی خاتمسازان قرار میگیرد.
چوب فوفل
اگرچه خاتمسازان به تدریج در اثر گرانی و کمبود چوب آبنوس به چوب فوفل که برای رنگهای سیاه و قهوهای تیره و بیشتر در قسمت حاشیهی خاتم استفاده میشود، روی آوردهاند؛ ولی در حال حاضر از آنجا که این نوع چوب نیز بیشتر در هندوستان یافت میشود و در داخل کشور کمیاب است، کاربرد قابل توجهی در خاتمسازی ندارد. ضمن آن که خاتمسازان در صورت تمایل به استفاده از این نوع چوب، اکثرا آن را از میز و صندلیهای قدیمی که از چوب فوفل ساخته شده، تامین میکنند.
چوب گردو
هم اکنون اکثر خاتمسازان از چوب گردو برای تهیهی مثلثهای سیاهرنگ استفاده میکنند، به این ترتیب که پس از بریدن مثلثها، آنها را با رنگهای شیمیایی به رنگ سیاه در میآورند.
چوب بقم
چوب بقم دارای رنگ طبیعی قرمز است، در ضمن استحکام بیشتری نسبت به انواع مشابه دارد. با توجه به این خصوصیات، در گذشته خاتمسازان برای تهیهی مثلثهای قرمزرنگ از چوب بقم استفاده میکردند ولی این چوب نیز در حال حاضر کمیاب و گرانقیمت است و در هند یافت میشود.
چوب عناب
امروزه این نوع چوب تا حدودی جایگزین چوب بقم شده است و خاتمسازان به جای استفاده از چوب بقم از چوب عناب که قهوهای روشن مایل به قرمز است استفاده میکنند که بیشتر در خراسان و شیراز و اطراف آن، یزد و اطراف آن، قم و چهارمحال و بختیاری یافت میشود. چوب عناب را اکثرا با رنگهای مصنوعی و شیمیایی به رنگ قرمز در میآورند.
چوب نارنج
چوب نارنج اکثرا در استانهای فارس و مازندران یافت میشود. این نوع چوب به رنگ طبیعی قهوهای روشن است که پس از بریدن مثلثها آن را با رنگهای مصنوعی و شیمیایی به رنگهای قرمز، زرد یا سیاه در میآورند و در خاتم به کار میبرند.
چوب افرا
رنگ طبیعی این چوب قهوهای است و پس از بریدن مثلثهای خاتم، آن را با رنگهای مصنوعی و شیمیایی به رنگ قرمز یا زرد در میآورند.
چوب کیکم
از چوب کیکم به این شکل استفاده میشود که ابتدا روی آن شیاری به شکل مثلث به وجود میآورند و برای ساییدن مثلثها و بغلششها از آن استفاده میکنند. یعنی در واقع مثلثهای بریده را درون این شیار مثلثی شکل قرار میدهند و با سوهان اطراف مثلثها را صاف میکنند و آنگاه آن را صیقل میدهند. در واقع از این چوب برای ریختن قالب مثلثها و بغلششها استفاده میکنند.
چوب تبریزی یا کبوده
قسمت پشت خاتم، در واقع آستر آن، از این چوب که بسیار نرم و سفیدرنگ است تهیه میشود. قطر آستر درحدود یک میلیمتر است. با اره شیارهای باریکی در آستر ایجاد میکنند تا حالت نرمی بیشتری داشته باشد و خاتمساز بهتر بتواند خاتم آماده را به هر شکلی که مورد نظر است درآورده و روی اشیاء بچسباند.
چوب شمشاد
چوب شمشاد استحکام زیادی دارد و رنگ طبیعی آن زرد است. این چوب در مناطق سرسبز و جنگلی مازندران یافت میشود.
عاج فیل
عاج طبیعی بیشتر در هندوستان و قارهی آفریقا یافت میشود و سابق برای تهیهی رنگ سفید در خاتم مورد استفاده قرار میگرفت؛ ولی در حال حاضر به سبب گرانی، کمتر در خاتم کاربرد دارد. ضمن آنکه عاج به علت زیبایی و استحکامی که به خاتم میبخشد هنوز در خاتمهای درجه یک به کار میرود. برای این منظور عاج را که استوانهای شکل است از وسط دو قسمت میکنند و از هر نیمه لایههایی به ضخامت ۲ تا ۳ میلیمتر میبرند و سپس آن را به شکل مثلثهای مختلف فرم میدهند. در حال حاضر اغلب خاتم سازان از عاج مصنوعی استفاده میکنند.
استخوان شتر
رنگ طبیعی استخوان شتر سفید است و از آن برای تهیهی مثلثهای مختلف استفاده میکنند و آن را با رنگهای شیمیایی به رنگهای گوناگون در میآورند. نحوهی استفاده از استخوان شتر به این صورت است که پس از بریدن هشت قلم شتر، آنها را به وسیلهی آب آهک تمیز و پاک میکنند و به مدت شش ماه در آب آهک قرار میدهند تا مواد زائد و چربی استخوان گرفته شود، به گونهای که استخوان کاملا سفید شود. سپس آن را با تیشهای مخصوص میتراشند و پس از آن مثلثها و لایههایی از آن را میبرند که در خاتم در کنار چوب و فلزات دیگر به کار برده میشود. از استخوان شتر یا به صورت رنگ طبیعی در خاتم استفاده میشود و یا اینکه آن را با رنگهای شیمیایی به رنگ سبز در میآورند.
استخوان اسب
استخوان طبیعی اسب سفید رنگ است. این استخوان را نیز با استفاده از رنگهای شیمیایی به رنگهای گوناگون به خصوص رنگ سبز در میآورند و با مثلثهای دیگر مخلوط میکنند. از آنجا که استخوان اسب رنگپذیری بیشتری نسبت به استخوان شتر دارد، به همین دلیل استفاده از آن متداولتر است. امروزه علاوه بر استخوان شتر و استخوان اسب از استخوان گاو نیز استفاده میشود که بیشتر هم در دسترس است.
مفتولهای فلزی
در خاتمسازی برای تهیهی رنگ زرد طلایی و براق از برنج استفاده میکنند. البته در گذشته به ندرت از طلا نیز در خاتم استفاده شده است. در بعضی انواع خاتم از مفتول نقرهای و گاهی نیز از آلومینیوم استفاده میشود. برای تهیهی مثلث، از مفتولهای برنجی برای رنگ زرد طلایی و از مفتولهای نقرهای برای رنگ سفید براق استفاده میشود. در گذشته برای تهیهی مثلثهای مفتولی به وسیلهی دستگاهی به نام حدیده آن را به فرم و شکل سهپهلو در میآوردند و روی سندان با چکش مخصوص بر آن میکوبیدند تا مفتول دلخواه را برای جاسازی در خاتم آماده کنند؛ اما در حال حاضر از نوردهایی که به شکل مثلث است برای شکل دادن به مثلثها استفاده میکنند.
پس از آنکه مثلثها را از نورد خارج کردند، مفتولهای مثلثیشکل آماده را در اندازههای معین میچینند و در شیارهای چوب کیکم قرار میدهند سپس مفتولها را با سوهان میسایند و براق میکنند. در گذشته خاتمسازان برای تهیهی رنگ زرد طلایی مس را به کار میگرفتند که البته این فلز ثبات رنگ نداشته و استحکام لازم را برای این کار ندارد.
در حال حاضر اکثر خاتمسازان برای تامین رنگ زرد طلایی، مفتولهای برنجی را به کار میگیرند که البته آن هم ثبات رنگی کافی را ندارد.
صدف
استفاده از صدف در خاتمسازی موجب زیبایی بیشتر و افزودن بر کیفیت خاتم میشود ولی امروزه به سبب گرانی این محصول و همین طور کمیاب بودن آن، کمتر مورد استفاده قرار میگیرد. صدف را خاتمسازان از بنادر و جزایر خلیج فارس و دریای عمان تامین میکنند و در حال حاضر برای تامین رنگ سفید براق در خاتمهای درجه یک و عالی کاربرد دارد.
نخ پرک
در خاتمسازی برای پیچیدن مثلثها، پرهها و گلها از نخهای گوناگون با ضخامتهای متفاوت استفاده میشود که معروفترین و رایجترین آنها نخی به نام پرک است.
سریشم
در خاتمسازی برای چسباندن خاتم روی ظروف و اشیاء گوناگون از چسب سریشم استفاده میشود. این چسب را باید فقط هنگام مصرف گرم کرد زیرا گرم کردن مجدد آن از قدرت چسبندگیاش میکاهد. برای گرم کردن چسب آن را داخل ظرف دوجداره قرار میدهند.
در جدارهی اول ظرف گرم میشود و چسب داخل جدارهی دوم به صورت مایع و نیمگرم در میآید و نمیسوزد. در صنعت خاتمسازی از چسب دیگری نیز استفاده میشود که چسب سفید نام دارد و به شکل سرد مصرف میشود. چسب سفید که دارای استحکام و دوام زیادی است به صورت طبیعی از صمغ درختان تهیه میشود و برای چسباندن استخوانی که در گوشههای ظروف و محصولات خاتم، کار گذاشته میشود، مورد استفاده قرار میگیرد.
لاک
پس از تکمیل خاتم و چسباندن آن روی اشیاء، سطح خاتم را پرداخت کرده و صیقل میدهند و سپس در سه نوبت سطح خاتم را با لاک مخصوص میپوشانند. نکتهی مهم در این مرحله این است که باید لاک روی تمام سطح محصولات خاتم به طور یکسان و هماهنگ زده شود تا برجستگی و فرورفتگی در سطح آن ایجاد نشود و از زیبایی و کیفیت آن کاسته نشود. همچنین این کار باید در محلی سرپوشیده و دور از گرد و غبار انجام شود تا ذرات معلق موجود در هوا بر سطح اشیاء لاک خورده ننشیند.
سطوح بدون روکش محصولات خاتم مانند پشت قاب و داخل جعبه و… را پس از سمباده زدن و صیقل دادن باید بتونهکاری کرده و کیلر بزنند. به هر حال باید تمام سطوح خاتم و سطوحی که به شکل چوبی باقی میمانند از لاک پوشیده شوند تا از هیچ نقطهای از آن رطوبت به داخل شی نفوذ نکند.
امروزه بسیاری از خاتمسازان به جای لاککاری به این شیوه، محصولات خاتم را با نوعی جلا به نام پولیستر میپوشانند که مادهای شیشهای مانند و غیر قابل سوختن است.
وسایل و ابزار کار
ابزاری که در تهیهی خاتم مورد استفاده قرار میگیرند عبارتاند از اره، پرس، انواع مختلف چوبسای، چکش، سوهان، گازانبر، رنده، ظرف رنگرزی، قلممو، قیچی مخصوص بریدن مفتولهای برنجی، انبردست، دمباریک، پیچ گوشتی و سمباده. در بعضی از کارگاهها از دستگاه برش خاتم نیز استفاده میکنند که موجب افزایش بازدهی کار میشود. از ابزارهای دیگر خاتمسازی دستگاه نورد سیم است که مفتولهای فلزی را به صورت منشورهای مثلثالقاعده در میآورد. دیگر تخته شیارساز یا منشورساز است که تختهای است مسطح و روی آن شیاری به صورت منشور مثلثالقاعده وجود دارد.
نحوهی تولید
خاتمسازی حرفهای است که مواد اولیهی آن با زحمت زیاد و با صرف وقت فراوان آماده میشود. مراحل تهیهی مواد اولیه به شرح زیر است:
آماده کردن استخوان شتر: استخوان شتر را در آب آهک میخوابانند تا مغز و مویرگهای آن پوسیده شود سپس آن را در حالی که هنوز مرطوب است بریده و به صورت صفحاتی به ضخامت ۳ میلیمتر و طولی به اندازهی ارتفاع قلم استخوان در میآورند. سپس آنها را به رشتههای باریکی که مقطع آن شکل مثلث داشته و اندازهی هر یک از اضلاعش ۲ الی ۳ سانتیمتر است بریده و به همین ترتیب چوب و فلز را نیز تهیه میکنند. به طوری که طول این رشتهها ۲۴ سانتیمتر است.
برای آنکه چوب و مغز استخوان یک اندازه در آیند آنها را در تختهای که به شکل زاویهی مثلث شکاف داده شده، قرار میدهند و با سوهان تخت آن را میسایند تا مقطع تمامی مثلثها دقیقا به شکل مثلث متساویالاضلاع شود.
رنگرزی
نوارهای چوبی را که به شکل منشور تهیه شده در پاتیل رنگرزی ریخته، آب و رنگ (مواد شیمیایی رنگین) به اندازهی معین به آن اضافه میکنند و میجوشانند. پس از اینکه چوبها کاملا رنگ را به خود جذب کرد آنها را بیرون آورده و بعد از شستوشو با آب، در نقطهای میگذارند تا خشک شود. به این ترتیب رشتههای رنگین خاتم تهیه میشوند.
مراحل تولید خاتم
ابتدا انواع چوبها و استخوانها را با رنگهای مختلف تهیه کرده و با ابزار مخصوص خود به طول ۳۰ سانتیمتر و قطر ۱ تا ۲/۵ میلیمتر میبرند و از آنها مثلثهایی تهیه میکنند که پس از سوهانکاری تمام اضلاع آن به حالت دلخواه و مطابق با طرح در میآید. برای تکمیل طرح نیاز به مفتولهای سیمی به صورت مثلث است که برای آمادهسازی آنها نیز مراحل مختلفی طی میشود.
برای درست کردن خاتم ابتدا طرح اشکال مورد نظر توسط استادکار کشیده میشود و این مثلثهای چوبی، استخوانی و فلزی با مهارت هنرمند در کنار هم به وسیلهی سریشم قرار داده شده و چسبانده میشوند و با نخ محکم میشوند که از این کار اصطلاحاً «پره» درست میشود.
بعد از چند ساعت نخها باز شده و اضلاع طرح سوهانکاری شده و چهار عدد از پرههای ساخته شده را در کنار هم قرار میدهند و مجدداً با چسب به هم میچسبانند که حاصل آن «توگلو» است. در مراحل بعد که به «گل پیچی» مشهور است یک شش ضلعی منظم آماده میشود و به آن «شمسه» میگویند. اطراف هر ضلع، شش سیم به وسیله سریشم چسبانده و با نخ محکم میشود و حاصل آن طرح ستارهای است.
این طرحها آن قدر تکرار میشوند تا به اندازهی طرح مورد نیاز درآمده و سپس در زیر فشار و پرس قرار میگیرند و با چند مرحله برشکاری و چسباندن لایههای بسیار نازک چوب دراطراف آن، طرح اولیهی یک خاتم به وجود میآید.
ویژگیهای یک خاتم مرغوب
یک محصول خاتم مرغوب باید ویژگیهای زیر را داشته باشد:
سطح چوبی و محلی که خاتم روی آن قرار میگیرد باید کاملا صاف باشد و اتصالات به یکدیگر جذب شده و هیچگونه جای خالی وجود نداشته باشد.
رنگ تمام چوبهای مثلثیشکل در خاتمسازی باید کاملا ثابت و یکدست باشد و هیچ گونه تغییری در آن پیدا نشود. برشهای خاتم باید به نحوی روی اشیاء چوبی چسبانده شود که سطح خاتم کاملا صاف باشد و هیچگونه برجستگی نداشته باشد.
بتونهکاری حفرههای استخوان یا چوب روی خاتم باید به طریقی انجام شود که شکل مثلثها را تغییر ندهد و حتیالمقدور دیده نشود. این میزان نباید از یک سوم سطح هر مثلث بیشتر شود.
گلها در قسمت گوشه و پهلوی خاتم باید با هم کاملا قرینه و مساوی باشد.
ساختمان نجاری اشیاء خاتم از نظر مهندسی و ابعاد باید کاملا قرینه باشد.
ناهمواری و درزهای قابل لمس و رویت درگوشهها، پهلو یا سطح خاتم نباید وجود داشته باشد.
تمام رویه و سطح اشیاء خاتم باید با لاک مخصوص پوشانده شود. لاککاری خاتم باید با دقت کامل انجام شود تا نقطهای از آن بدون لاک باقی نماند زیرا در غیر این صورت، رطوبت و هوا به داخل خاتم نفوذ کرده و موجب پوسیدگی سریع آن میشود.
نقشها و مثلثهای خاتم هرچه ریزتر باشند کیفیت، ارزش و زیبایی آن محصول بیشتر است.
مراکز تولید محصولات خاتم
در حال حاضر کماکان شیراز مهمترین مرکز تولید محصولات خاتم است. علاوه بر شیراز، خاتمسازی در شهرهای اصفهان، گلپایگان و تهران نیز رواج دارد و خاتمسازان محصولات متنوعی را تولید و عرضه میکنند.
انواع محصولات خاتم
محصولات تولیدی خاتمسازان شامل انواع قاب قرآن، قاب عکس، شکلاتخوری، میز، صندلی، جعبهی سیگار، جاکلیدی، جاقلمی، جلدآلبوم و … میشود. ضمن آن که گاهی اوقات خاتمسازان، خاتم را با هنر دیگری به نام معرق میآمیزند که حاصل آن هنری به نام «خاتم معرق» است که جلوه و زیبایی خاصی دارد.
وسایل لازم در هنر خاتم معرق
در حاشیه معرقها و یا به جای بعضی از تصاویر در معرق از خاتم استفاده میشود. خاتم به صورت آماده در بازار موجود میباشد. اگر در حاشیه معرق از خاتم استفاده میکنید باید دقت نمود هنگام فارسی بریدن برای گوشهها مدلها با یکدیگر مطابقت داشته باشند مواد مورد استفاده در خاتم شامل انواع چوبها، عاج، صدف، برنج، استخوان، مفتول فلزی، نقره و… همچنین از مواد مصنوعی دیگری شبه عاج، صدف مصنوعی، نخ برگ، سریشم و لاک و… میباشد.
طرحهای خاتم
نقشههای خاتم اکثرا مثلثی و شش ضلعی است و از اشکال هندسی مانند مثلث، لوزی و نیمدایره استفاده میشود. خاتم را میتوان به دو قسمت تقسیم کرد خاتم متن و خاتم حاشیه.
نقشی که از چیده شده مثلثها بوجود میآید طرحهایی به اساسی زیر را بوجود میآورد.
زنجیر سیمی
پره شانزده تایی
زنجیر سیمی شمسهدار
طاقی بیست
توگلو سبز
پره شمسهدار
حاشیه لوزی
حاشیه طاقی
حاشیه جویی
حاشیه سیمی
حاشیه شمسهدار
عالمزر
ابری
نیمطره
کپهای
پنج لایی
شش لایی
توگلو استخوانی
طرح خاتم متن شش سیمی شمسهدار لایهدار.
توضیح اینکه مرغوبیت خاتم بستگی زیادی به نقشهای ریز آن دارد یعنی هر قدر نقوش ریزتر باشند قیمت آن بیشتر و نوع جنس مرغوبتر است.
طریقه به کار بردن خاتم در معرق
ابتدا روی خاتم را چسب کاغذی میکشیم و بعد زیر آن یک قطعه سهلایی قرار داده و دو طرف خاتم را با میخ سایه به سهلایی محکم میکنیم سپس قالب را روی چوب مورد نظر قرار میدهیم و آن را در میوریم و کناره چوب را به عنوان زه کنار میگذاریم سپس چوب را بوسیله چسب چوب روی خاتم (روی چسب کاغذی) میچسبانیم بعد با اره فلز بر آن را برش میدهیم. زه برای این است که خاتم درون آن محافظت شود تا هنگام ریختن مواد مشکی خراب نشود و موقع پوست زدن نپرد یا خش نیافتد. اگر خاتم باریک بود چند تا از آنها را کنار هم قرار داده و با چسب آنها را میچسبانیم سپس روی یک تخته قرار داده و با میخ به یکدیگر محکم کرده تا تحت فشار خوب بچسبد.
در معرق خاتم باید در نظر داشت که خاتم را هرگز بدون زه نباید بکار برد. زه عبارت است حاشیه و نوار ظریف و باریک که دور خاتم قرار میگیرد و باعث میشود تا خاتم از چوبها و زمینه همجوار جدا شده و جلوه خاصی بگیرد. زه خاتم معمولا از چوب شمشاد بریده میشود چون این چوب سخت بریده میشود و میتواند به صورتی بسیار کم عرض بریده شود. امروزه زه را از موادی که با پلیاستر ساخته میشود میبرند که به اندازه چوب ارزش هنری ندارد.
یکی از بهترین روشهای برش زه این است که طرح را مستقیما روی چوب یا ماده مورد نظر برای زه میچسبانند و پس از بریدن زهها قطعاتی که از بین آنها بدست میآید قالب قرار داده و خاتم را از روی آن دوربری میکنند.
بعد از برش خاتم آنها را از قالب جدا نموده و بر روی زیر کار در جای خود قرار داده و به طور موقت از روبه آنها چسب میزنیم تا قطعات از هم باز نشوند. در بعضی موقع که قطعات موجود در یک کار زیاد است میتوان قطعات مربوط به هم را جداگانه توسط سریشم رنگدار به هم چسباند و سپس هر مجموعه را در کنار مجموعهای دیگر بر روی زیر کار قرار داد تا طرح کامل شود. مرحله بعد سابزدن میباشد که خیلی آرامتر از کارهای معمولی ساب زده میشود زیرا خاتم بسیار حساس است و با اندکی بیدقتی دانههای آن کنده میشود.
نحوه درز کردن لایهها
ابتدا حاشیه چوبی دو طرف لایههای خاتم را به دقت میبریم.
بعد از آن با سوهان نرم طوری لبهها را میزنیم که لبهها کاملا صاف شود. البته باید دقت نمود که هنگام ساب زدن دانهها کنده نشود.
سطحی صاف مثل نئوپان یا تخته را آماده کرده و روی آن نایلون میکشیم.
یکی از لایهها را که یک طرف ساب خورده است مهار میکنیم.
بعد از آن لایهای را که دو طرف آن ساب خورده است انتخاب کرده، لبه ساب خورده با هم تنظیم و مرتب شود، تا هم خاتم یکدست دیده شود و هم محل درز شده مشخص نباشد.
لایه دیگری را که یک طرف آن ساب نخورده است. انتخاب کرده و لبه آن را چسب میزنیم و کنار لایه دومی میگذاریم و بعد با میخ همه لایهها را به هم فشرده و مهار میکنیم تا خشک شود.
بعد از خشک شدن چسبها ورقه خاتم را از روی نایلون جدا کرده و دو طرف آن را سنباده میزنیم.
بعد از آن پشت و روی خاتم را نوار چسب کاغذی میزنیم و آن را جهت اجرای کار آماده میکنیم.
معرفی دو شاهکار
در ادامه به بررسی آثار بسیار زیبای استادان ارزشمند این هنر و عرصه می پردازیم.
مبلمان موجود در تالار آئینهی مجلس شورای اسلامی
این مبلمان در سال ۱۳۳۴ به سفارش رئیس مجلس وقت در کارگاه خصوصی استاد امامی ساخته شد. جنس این مبلمان از چوب گردو و رویهی مبل آن از جنس زری بافته شده است که در کارگاه زری بافی مرحوم محمد طریقی با ابریشم و گلابتون، با نقش سنتی بافته شده است. پشتی این مبلمان با زمینه فوفل و طرح گلدانی گل زنبق از عاج و صدف و چوب شمشاد و عناب معرق شده است، طرح معرق این مبلمان از مرحوم استاد وفا میباشد که ایشان خود از سرآمدان و طراحان به نام فرش ایران بودهاند.
سیمرغ و آشیانه
این تابلو در سال ۱۳۴۶ توسط استاد امامی ساخته شد، طرح این تابلو از استاد محمود فرشچیان است که با عاج و صدف و انواع چوبهای رنگی معرق و منبت شده و در محفظهای زیبا قرار دارد، بلندترین قسمت برجسته این تابلو به ۳۰ سانتیمتر میرسد که در نوع خود بینظیر است. این تابلو خوشبختانه در حال حاضر در موزهی هنرهای ملی ایران نگهداری میشود.
منبر مسجد
این منبر که در کلیه کتابها و مقالههای هنری به خصوص هنر معرق مطرح است کاریست بزرگ و درخور توجه و بزرگی آن به دلیل دیگری هم هست و آن اینکه کار مشترکی است از بزرگان هنری در یک برهه از زمان البته خود این مطلب قابل تأمل است که چطور در فرهنگ تکروی ما ایرانیها در سال ۱۳۴۷ چند هنرمند با هم کنار آمده و راضی شدهاند که با هم کار کنند. این منبر هشت پله به سفارش رئیس فرهنگ و هنر وقت در کارگاه معرق مرکز هنرهای مستظرفه به منظور ارسال به مسجدی در هامبورگ ساخته شد. اما هیچوقت هامبورگ را ندید.
پس از اتمام به دلیل زیبایی و ظرافت بیش از اندازه کار از ارسال آن به آلمان به طور موقت صرف نظر کردند و بعد هم که جریانات سیاسی کشور فرصت این کارها را گرفت و انقلاب شد و بعد از انقلاب هم البته تا این تاریخ خوشبختانه ماندنی شده است و هم اکنون در موزهی هنرهای ملی واقع در میدان بهارستان تهران داخل ساختمان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نگهداری میشود. بدنه و اسکلت این منبر از تخته سه لایی پرسی ساخته شده و با چوب گردو، نارنج و همچنین با عاج و صدف معرق گردیده است.
استادانی که در ساخت این منبر همکاری داشته اند عبارتند از:
۱. استاد محمد طاهر امامی ۲. استاد عباس شهمیرزایی ۳. استاد اتابکی ۴. استاد پرویز زابلی ۵. استاد عزیزالله ویزایی ۶. استاد قاسمی ۷. استاد شاپور گودرزی ۸. استاد اکبر سریزدی ۹. استاد محمد علی شیرازی ۱۰. استاد حسن احیایی ۱۱. استاد عمران صادق زاده ۱۲. استاد حسن آزادخانی ۱۳. استاد حسین اعیان ۱۴. استاد حسن خلج ۱۵. استاد فریدون اتابکی طرح گنبد و طرح داخل طاق گنبد و همچنین طرح معرق داخلی منبر و قسمت تاریخچه و طرح گل و مرغ از استاد تامسون است.