نقشههای کهن
نقشههای کهن یا نقشههای نخستین تصوراتی است از دوره عصر آهن تا پایان دوره قرون وسطی (سدههای میانه) و عصر اکتشاف، نوآوری و ظهور جغرافیای مدرن را در بر میگیرد. نقشهها در این دوره تصور انسانهای اولیه را از جهان نشان میدهد که تفکر آنها بسیار بسیط بودهاست. نقشه بابلیون قدیمیترین نقشه است که تصور مردم را از جهان نشان میدهد بعدهادر نقشههای جهان دنیا به ۷ دریا و ۷ اقلیم کاچ (تقسیم) شدهاست؛ که دریای پارس و سرزمین پارس جزو آنها است.
نقشههای نخستین قبل از میلاد
تا دوره اکتشافات جدیدهیچگاه جغرافی دانان شرقی یا غربی زمین را به شکل گردو تصور نکردهاند. گرد گردو (کرهای) با گرد سینی دایره متفاوت است. بلکه زمین را بهشکل سینی گرد تصور کردهاند. نقشه کهن بابلی در اصل مرکز هفت اقلیم را با دایره مشخص کرده دور تا دور هفت اقلیم را بحر المحیط یا اقیانوس سراسری دربرگرفتهاست شماره ۹–۷ دریای پائین یا همان خلیج فارس است. مثلثهای بیرون از دایره دریای اقیانوس در واقع قلههای کوه قاف است. یکی از آن قلهها کوه دماوند و دیگری قله زاگرس است. قدیمیترین لوحههای و نقشهها ی ترسیمی کشف شده به مصریها و بابلیها منصوب شدهاند نقشهای از بابلیون حک شده بر گل پخته پیدا شده که در موزه بریتیش لندن به شماره ۱۵۳/۹۲۶۸۷ نگهداری میشود و متعلق به ۵۰۰ سال قبل از میلاد است اما نسخه شبیه به آن گویا به دوره سارگون پادشاه اکد ۲۳۰۰ق. م مربوط است که در آن خلیج فارس بدون اسم ترسیم شدهاست.
یونانیها و رومیها و فنیقیها این حرفه را توسعه دادهاند و به ویژه بطلیموس ۱۶۸ م و استرابون ۶۴ ق. م در این حرفه کوشا بودهاند. در دوره عباسیان که دانشمندان و مدیران ایرانی بر امور خلافت تسلط داشتند و وجوب جهتیابی قبله برای مسلمانان به ویژه کشورهای دور دست ضرورت اهمیت کارتوگرافی را ایجاب میکرد. بدستور مأمون ۸۳۳–۸۱۴ م ترجمه آثار یونانی شروع شد و نقشهای از جهان تهیه گردید خوارزمی ۸۲۱، استخری ۹۲۵، ابن حوقل ۹۷۷ ق، ادریسی حمودی ۱۱۶۵ ق (۸۲ نقشه در کتاب نزهه المشتاق) نقشههایی از دیار عرب، بلاد فارس بحر فارس و روم وشام ترسیم کردند که پایه و اساس نقشههای قرون بعدی توسط اروپائیان گردید. در تمام این نقشهها خلیج فارس نام خود را تحت عنوان بحر فارس حفط کردهاست. هماکنون صدها نقشه دستی با ارزش در موزههای جهان نگهداری میشود که نام خلیج فارس و بحر فارس را به همراه دارند که تعدادی از آنها نیز درموزههای کشورهای عربی است. به یقین میتوان گفت هیچ نام جغرافیایی در جهان به اندازه نام خلیج فارس در کتب جغرافی و کارتوگرافی قدمت، اصالت ندارد و از نظر حضور در نقشههای کلاسیک و مدرن رکورد دار نامهای جغرافیایی بودهاست. نقشههای منسوب به افراد ذیل اگر چه نسخه اولیه آنها وجود ندارد اما در دورههای مختلف تاریخی و توسط افراد متعدد باز سازی شدهاست و میتوان فهمید که در آن روزگار جهان را چگونه تصور میکردهاند در همه این نقشههای کهن هفت اقلیم و هفت دریا و خلیج فارس وجود دارد.
زنفن (۴۳۰–۳۵۴ ق. م)، تاریخنگار یونانی
خلیج فارس و نئارخوس
نئارخوس (۳۶۰–۳۰۰ ق. م)، دریاسالار مقدونی که در سال ۳۲۶ قبل از میلاد به دستور اسکندر دریای فارس را پیمود و تا دهانه رود سند پیش رفت در سفرنامه خود چنین آوردهاست: «پس از دویست استاد راه به ریگ و از آن جا به دیلم و دهنه رودخانه اندیان آمدیم، رودخانه اندیان سرحد خوزستان و فارس و پس از سند بزرگترین رودخانهاست. هیچیک از سواحلی که پیمودم مانند دریای فارس، آباد و معمور نبود.
اراتوستن (۲۷۶–۱۹۴ ق. م)، ریاضیدان و جغرافیدان یونانی که زمانی ریاست دانشگاه اسکندریه را نیز داشت، و نظریههای مهمی درباره شکل و جایگاه زمین ارائه داد،
هیپارکوس (۱۹۰–۱۲۰ ق. م)، دانشمند و جغرافیانگار یونانی
استرابو (۶۳یا۶۴ ق. م- ۲۴ میلادی)، تاریخنگار و جغرافی نگار یونانی در کتاب از «ایندی تا ایبری» یا از هند تا اسپانیا، نقشهای از جهان ترسیم کردهاست.
فلاویوس آرینوس (۸۶–۱۶۰ میلادی)، تاریخنگار یونانی در کتاب آنابازیس یا تاریخ سفرهای جنگی اسکندر، نقشهای از جهان ترسیم کردهاست.
ازبیوس (۲۶۳–۳۳۹ میلادی)،تاریخنگار رومی که بنام پدر عیسویت شناخته میشود، با توجه به کوروش نامه زنفن، نقشهای از جهان ترسیم کردهاست.
۱ – نقشه جهان بطلمیوس
۲ – نقشه اراتوس مربوط به ۲۵۰ سال قبل از میلاد مسیح
۳ – نقشه دی سنارک مربوط به ۲۸۵ سال قبل از میلاد مسیح
۴ – نقشه استرابو (Strabo) مربوط به ۲۰ سال بعد از میلاد مسیح
۵ – در نقشه دیگری مربوط قرن نهم میلادی و دوران خلفای عباسی در کتاب «تاریخ عرب» به قلم فیلیپ حیتی) به چاپ رسیدهاست،
۶ – در نقشه جهان ابو ریحان بیرونی مربوط به ۱۰۳۰ میلادی.
۷ – در نقشه جهان ادرِیسی که مربوط به ۱۱۶۰ میلادی.
۸ – در نقشه جهان سالتر (Psalter) مربوط به قرن سیزدهم میلادی که در تحت نفوذ کلیسا تهیه شدهاست،
۹ – در نقشهای به نام نقشه ایران قدیم که توسط دوونتی جغرافیدان فرانسوی در سال ۱۸۸۱ میلادی تهیه شده
۱۰ – در نقشهای مربوط به ۱۸۹۵م. برگرفته از نقشه جهان بطلمیوس
۵۰۰ ق م. نقشه بابلیون
قدیمیترین نقشه بجای مانده ۵۰۰ سال قبل از میلاد از تمدن میان رودان نقشه جهان موسوم به بابلیون است.
بنا بر اسنادی که تا کنون کشف شده، قدیمیترین نگارهها و نقشهها ی ترسیمی کشف شده به سرزمین مصر و بینالنهرین منصوب شدهاند. نقشهای از سرزمین بابلیون (عراق) حک شده بر گل پخته پیدا شدهاست که در موزه بریتانیا به شماره ۱۵۳/۹۲۶۸۷ نگهداری میشود و متعلق به۵۰۰ سال قبل از میلاد و به دوره بابلی جدید (از سلطه پارسها بر بابل) است اما گفته شده این نسخه از نسخهای مشابهه که گویا متعلق به دوره سارگون پادشاه اکد (۲۳۰۰ق. م) بودهاست نسخه برداری شدهاست که در آن خلیج فارس بدون اسم ترسیم شدهاست.
دورهها و مراحل مختلف توسعه و دقیق شدن نقشههای
یونانیها و رومیها و فنیقیها حرفه نقشهکشی را توسعه دادهاند و به ویژه بطلیموس (۱۶۸ ق. م) و استرابون(۶۴ ق. م) در این حرفه کوشا بودهاند.
در دوره عباسیان که دانشمندان و مدیران ایرانی بر امور خلافت تسلط داشتند، نیازبه جهتیابی قبله برای مسلمانان، به ویژه کشورهای دور دست، ضرورت کارتوگرافی را ایجاب میکرد و به دستور مأمون (۸۳۳- ۸۱۴ م) ترجمه آثار یونانی شروع شد و نقشهای از جهان تهیه گردید.خوارزمی(۸۲۱ ق)، اسطخری (استخری)(۹۲۵ ق)، ابن حوقل(۹۷۷ ق)، ادریسی حمودی (۱۱۶۵ ق) (با ترسیم هشتادو دو نقشه در کتاب نزهه المشتاق) نقشههایی از دیار عرب، بلاد فارس بحر فارس و روم وشام ترسیم کردند که پایه و اساس نقشههای قرون بعدی توسط اروپائیان گردید. گفتنی است که در تمام این نقشهها خلیج فارس نام خود را تحت عنوان بحر فارس یا خلیج فارس حفظ کردهاست. به نقل از کتاب اسناد نام خلیج فارس، میراثی کهن و جاودان دکتر عجم ۹۸–۱۲۲ – ص ۱۰۶–۱۰۷ .
نقشههای کهن، ایران و خلیج فارس
اقلیم ایران و خلیج فارس در همه نقشههای کهن بکار رفتهاست. در کتاب اسناد نام خلیج فارس، میراثی کهن و جاودان، به جزئیات کامل این اطلسها اشاره شدهاست. در نقشه بابلیون دریای شور وجود دارد ولی از کهنترین نقشه هاس جغرافیایی بهطور نمونه میتوان به نقشه جهان از أناکسیماندر (۶۱۰–۵۴۶ ق. م)، ، جغرافیدان یونانی که در کتاب Kleinere schriften، اثر (Joachim Lelewel (1836 بازسازی شدهاست، نقشه جهان هکاتئوس (۵۵۰–۴۷۶ ق. م)، از سرشناسترین جغرافیدانان یونانی، و به نقشه جهان بطلمیوس (۱۶۸–۹۰ م)، (Claudius Ptolemy) منجم و جغرافیدان مشهور اسکندریه و نخستین کسی که اطلسی شامل ۳۶ نقشه از نقاط مختلف جهان تهیه کردهاست اشاره نمود.
قرون میانه
نقشههای استخری در کتاب مسالک و ممالک و در کتاب اقالیم
مسالک و ممالک به معنای «راهها و ایالتها» است. این کتاب نیز در زمینه جغرافیا است و شبیه کتاب الاقالیم است. این کتاب دویست سال بعد از نوشته شدنش توسط استخری، ترجمه گردیدو دارای چندین نسخه خطی است.
نقشه کتاب مسالک و ممالک ثبت شده در یونسکو
«مسالک و ممالک» از نفیسترین نُسخ خطی اثر استخری در زمینه تاریخی و جغرافیایی است که در قرن چهارم هجری قمری (۱۰ میلادی) نوشته شدهاست. از مهمترین نقشههای این کتاب میتوان به موقعیت و نام خلیج فارس با عنوان «بحر صوره فارس» اشاره کرد. این نسخه خطی به همراه نقشههای آن دوم دی ماه ۱۳۸۷ در فهرست کمیته ملی حافظه جهانی یونسکو و به شماره ۱۰۰۵ به ثبت رسیده و اکنون در موزه دوران اسلامی، موزه ملی ایران نگهداری میشود.
نقشه ادریسی یکی از مهمترین نقشههای جهان اسلام است
نزهه المشتاق فی اختراق الآفاق، نوشته ابی عبدالله شریف ادریسی مراکشی، یکی از علماء و فلاسفه و جغرافیدان قرن ششم هجری قمری. مورخین، تاریخ نوشتن این کتاب را به سال ۶۰۰ هجری قمری گزارش کردهاند. کتابی است برجسته و تنها کتاب جغرافیایی است که در سده ششم تألیف شدهاست. این کتاب در دوران حکومت پادشاه راجر دوم پادشاه سیسیل نوشته شدهاست؛ و نقشه جهان آن شهرت دارد