تاریخچه بورس در ایران

بورس اوراق بهادار تهران (TSE)

بورس اوراق بهادار تهران بزرگترین بورس کالای ایران است که برای اولین بار در سال ۱۳۴۵ افتتاح شد.

در سال ۱۳۱۵ هجری شمسی مصادف با حکومت پهلوی اول، مطالعات اولیه بر روی شکل‌گیری بورس در ایران آغاز شد. در این سال، «ران لوترفلد» بلژیکی که برای دربار ایران کار می‌کرد، اساسنامه داخلی بورس را پس از انجام مطالعات گسترده درباره تأسیس بورس و شروع معاملات سهام در ایران را تهیه و به مسئولان ایرانی ارائه کرد. اما با توجه به شرایط آن زمان و شروع جنگ جهانی دوم و سایر مسائل داخلی کشور، موضوع بررسی و تأسیس بورس در کشور ما بیش از ۲۵ سال به تأخیر افتاد!

پس از ایجاد ثبات نسبی در کشور و در سال ۱۳۴۱، کمیسیونی در وزارت بازرگانی و با حضور نمایندگان وزارت دارایی، وزارت بازرگانی و بانک توسعه صنعت و معدن ایران تشکیل و موافقت‌نامه اولیه تأسیس بورس سهام در این کمیسیون تنظیم گردید. در زمستان همان سال هیئتی از بورس بروکسل به سرپرستی دبیرکل این بورس برای مشارکت در راه‌اندازی بورس ایران به کشورمان دعوت شدند. اما در نهایت و پس از چهار سال، در سال ۱۳۴۵، قانون تشکیل بورس اوراق بهادار در مجلس تصویب و برای اجرا از سوی وزارت اقتصاد به بانک مرکزی ابلاغ شد.

در پانزدهم بهمن ماه سال ۱۳۴۶ و حدود یک سال بعد از ابلاغ قانون تشکیل بورس اوراق بهادار، بورس اوراق بهادار تهران با انجام چند معامله بر روی سهام بانک توسعه صنعت و معدن که بزرگترین مجتمع واحدهای تولیدی و اقتصادی در آن تاریخ به شمار می رفت، به طور رسمی فعالیت خود را آغاز کرد. سازمان بورس اوراق بهادار در تهران مستقر است. از ۱۳۹۰، ۳۳۹ شرکت با سرمایه در بازار ترکیبی ۱۰۴.۲۱ میلیارد دلار آمریکا در بورس اوراق بهادار قرار گرفتند.

بورس اوراق بهادار تهران یکی از بنیانگذاران فدراسیون بورس اوراق بهادار یورو آسیا است، یکی از بهترین بورس های عملکردی جهان در سال های ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۱ بوده است. بورس اوراق بهادار تهران یک بازار نوظهور یا “مرزی” است.

تاریخچه صنعتی سازی سهام در بازار بورس ایران

مفهوم صنعتی سازی سهام به سال ۱۳۱۴ خورشیدی (۱۹۳۶ میلادی) برمی گردد، زمانی که بانک ملی به همراه کارشناسان بلژیکی گزارشی را منتشر کردند که جزئیات برنامه ای برای بورس اوراق بهادار عملیاتی در ایران است.

با این حال، این طرح قبل از شروع جنگ جهانی دوم عملی نشده بود و تا سال ۱۳۴۵، هنگامی که دولت مجدداً موضوع را مورد بررسی قرار داد و تصویب “قانون بورس اوراق بهادار، تأیید نشد.

در ابتدا محدود به اندازه و دامنه، بورس اوراق بهادار تهران از سال ۱۳۴۵ فعالیت خود را آغاز کرد و فقط در اوراق بهادار شرکت ها و دولت ها تجارت می کرد.

گسترش سریع اقتصادی ایران در دهه ۱۳۴۸ همراه با تمایل مردمی برای مشارکت در رشد اقتصادی کشور از طریق بازارهای مالی، منجر به تقاضای سهام عدالت شد. دولت با اعطای سهام به کارمندان شرکتهای بزرگ دولتی و خصوصی، درگیر این روند شد. فعالیت بازار به میزان قابل توجهی افزایش یافت زیرا هم شرکت ها و هم افراد با ارزش خالص در ثروت تازه کشف شده مرتبط با بورس اوراق بهادار تهران شرکت کردند.

همه چیز پس از پیروزی انقلاب اسلامی در منع فعالیت های مبتنی بر بهره و ملی شدن بانک های بزرگ و غول های صنعتی متوقف شد. بسیج کلیه منابع به سمت تلاش جنگی در طول جنگ ۸ ساله ایران و عراق را متوقف کرد.

پایان جنگ تحمیلی و توسعه بازار سرمایه

دوره سوم از سال ۶۸ آغاز شده و با شکل‌گیری سیاست‌های دولت مبنی بر گسترش بازار سرمایه همراه شد. به طوری که در سال ۱۳۷۵ تعداد شرکت‌های پذیرفته شده در بورس به حدود ۲۵۰ شرکت رسید. در این سال‌ها افزایش عرضه سهام شرکت‌های دولتی در بورس، عرضه این سهام از طریق شبکه بانکی در سرتاسر کشور و همچنین عرضه سهام به کارگران به نرخ‌های ترجیحی براساس مصوبات دولت، منجر به فراگیر شدن تب و تاب بورس در کشور شد. در ادامه و تا سال ۱۳۸۳ شاخص‌های بورس از رشد بسیار خوبی برخوردار بوده و حضور پرتعداد سهامداران در تالارهای بورس اوراق‌بهادار نویدگر روزهای خوش برای بازار سرمایه در ایران بود.

دولت در سال ۱۳۶۷ با افزایش فعالیت در فعالیت سهم بسیاری از شرکتهای دولتی از طریق اهداف مشخص شده در اولین “اصلاحات اقتصادی پنج ساله” که دولت به همراه پارلمان اقتصادی را تعریف کردند، کاملاً پذیرای اصلاحات اقتصادی و ابتکار خصوصی سازی در سال ۱۳۶۸ بود. چشم انداز کشور برای پنج سال آینده توجه به ارتقاء بخش خصوصی و علاقه جدید به بورس اوراق بهادار، زندگی را به بازار بازگرداند.

با این وجود، عدم تنظیم مقررات و چارچوب قانونی منسوخ شده، منجر به بروز بحران در بازار شده و منجر به برخی “ذوب املاک” شده است. طی دوره ۱۳۷۴ تا ۱۳۷۸، یک سیستم تجارت خودکار ارائه شد و تعدادی از مکانیسم های مهم نظارتی تقویت شدند.

بازار سهام در سالهای گذشته اوج و فرود خود را تجربه کرده است، از جمله صدر جدول فهرست فدراسیون جهانی از نظر عملکرد در سال ۱۳۸۲. در سال ۱۳۹۲، پس از رسیدن به اوج تاریخی، بورس اوراق بهادار یک چهارم کل سرمایه بازار خود را به دلیل سقوط ریال ایران و رکود قیمت نفت از دست داد. همچنین در سال ۱۳۹۲ مقرر شد برخی از بانک ها و موسسات مالی متصل به دولت از طریق صندوق موسوم به صندوق توسعه بازار که به منظور ایجاد بازار و کاهش نوسانات در بورس سهام است، پول را به بورس تزریق کنند.

تحولات بازار سرمایه پس از سال ۱۳۸۴

آغاز دوره زمانی چهارم در بورس ایران همزمان با رونق و شکوفایی این بازار در سال‌ ۱۳۸۳ اتفاق افتاد. اگرچه بورس ایران در تاریخ فعالیت خود، همواره فراز و فرودهای بسیار زیادی را داشته است، اما به جرات می‌توان گفت که یکی از مهم‌ترین تحولات تاریخ بورس در ایران، تصویب قانون جدیدی تحت عنوان قانون بازار اوراق بهادار در اول آذر سال ۱۳۸۴ بود که با رفع برخی نارسایی‌ها و نواقص موجود در قانون اولیه، زمینه توسعه گسترده بورس در کشورمان را فراهم کرد.

براساس این قانون، بخش نظارتی بورس از بخش‌های عملیاتی آن تفکیک شد، به این معنا که سازمانی به عنوان سازمان بورس و اوراق بهادار، به عنوان نهاد نظارتی بازار سرمایه ایران تشکیل شد. راه‌اندازی سامانه معاملات آنلاین در سال ۱۳۸۹ نیز نقطه عطف دیگری در گسترش معاملات بورس ایران، چه از نظر ارزش معاملات و چه از نظر فراگیر بودن در جامعه بود. لازم به ذکر است سازمان بورس که خود تحت نظارت شورایی به اسم شورای عالی بورس فعالیت می‌کند، وظایف متعددی دارد که یکی از مهمترین وظایف آن، تأسیس و نظارت بر عملکرد بورس‌های مختلف است.

امروز، چهار بورس بزرگ کشور تحت نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار فعالیت می کنند:

بورس اوراق بهادار تهران : انجام معاملات سهام شرکت‌ها و سایر اوراق بهادار مانند اوراق مشارکت و …

فرابورس ایران : که در آن‌جا هم سهام شرکت‌هایی که بنا به دلایلی موفق به پذیرش در بورس اوراق بهادار تهران نمی‌شوند، مورد دادوستد قرار می‌گیرد.

بورس کالای ایران : انجام معاملات انواع کالاها و محصولات مانند محصولات پتروشیمی، فلزات، محصولات کشاورزی و …

بورس انرژی : انجام معاملات حامل‌های انرژی از جمله برق، زغال‌سنگ و کک و …

وابستگی های صنعتی بورس اوراق بهادار تهران

از سال ۱۳۷۴ بورس اوراق بهادار تهران، عضو کامل در فدراسیون جهانی بورس و اوراق بهادار (FIBV) و عضو مؤسس فدراسیون بورس اوراق بهادار یورو آسیا (FEAS) است. از سال ۱۳۷۸ بورس اوراق بهادار تهران، عضو انجمن بین المللی گزینه های بازار است.

لوگو بورس اوراق بهادار تهران

نماد بورس اوراق بهادار تهران، نمایانگر بسیار سبک و سیاقی است از یک سلسله اشیای هخامنشی (۵۵۰-۳۳۰ قبل از میلاد) مصنوعی تسکین دهنده فلز، که در استان لرستان یافت شد. این اثر هنری دارای چهار مرد است که دست به دست هم می دهند و نشان از وحدت و همکاری دارد. آنها نشان داده شده اند که در داخل دایره های جهان ایستاده اند، که به نوبه خود مطابق اسطوره ایران باستان، پشتی های دو گاو، نمادی از شعور و سعادت پشتیبانی می شود.

بررسی انواع اوراق بهادار و ماهیت آنها در بازار سرمایه و بورس

مهمترین مزیتی که بازار بورس ایران نسبت به سایر بازارهای منطقه ای دارد این است که ۳۷ صنعت به طور مستقیم در آن مشارکت دارند. صنایعی مانند تجارت خودرو، ارتباطات از راه دور، کشاورزی، پتروشیمی، معدن، آهن، فلز، مس، بانکداری و بیمه، واسطه گری مالی و سایر سهام در بازار بورس، که همین امر بازار بورس در ایران را در خاورمیانه بی نظیر می کند.

مزیت دوم این است که اکثر بنگاه های دولتی تحت سیاست های کلی اصل ۴۴ قانون اساسی ایران خصوصی سازی می شوند. در چنین شرایطی، افراد مجاز به خرید سهام شرکتهای تازه خصوصی شده هستند.

تالار بورس حافظ تهران اواسط دهه ۷۰

ساختار دولت ایران و بانکداری اسلامی در بورس اوراق بهادار تهران

شورای بورس و اوراق بهادار بالاترین مقام است و مسئولیت کلیه سیاست های مرتبط، استراتژی های بازار و نظارت بر بازار بورس ایران را بر عهده دارد. رئیس شورای بورس اوراق بهادار تهران وزیر اقتصاد خواهد بود.

اعضای دیگر عبارتند از: وزیر تجارت، استاندار بانک مرکزی ایران، مدیرعامل اتاق بازرگانی، دادستان کل، رئیس سازمان بورس و اوراق بهادار، نمایندگان انجمن‌های فعال بازار، سه کارشناس مالی درخواست شده توسط وزیر اقتصاد و به تصویب شورای وزیران و یک نماینده برای هر بورس کالا در بورس اوراق بهادار حضور دارند.

سازمان بورس و اوراق بهادار، مسئولیت وظایف اداری و نظارتی را بر عهده دارد که توسط هیئت مدیره اداره می شود. هیئت مدیره سازمان بورس و اوراق بهادار توسط شورای بورس و اوراق بهادار انتخاب می شود.

سازمان بورس و اوراق بهادار همچنین به طور جدی نوآوری در محصولات اسلامی را ارتقا می بخشد و “کمیته شرع” خاصی را برای ارزیابی سازگاری محصولات جدید با قوانین اسلامی تشکیل داده است.  سازمان بورس تنها نهاد نظارتی برای تنظیم و توسعه بازار سرمایه در ایران است.

عملیات شرکت خدمات بورس اوراق بهادار تهران

تحت ساختار جدید خود، بورس اوراق بهادار دارای تجارت آنلاین، هیئت داوری، امضای دیجیتال، محافظت از سرمایه گذاران، مکانیسم های نظارت و همچنین سیستم های پس از تجارت است.

بورس اوراق بهادار تهران به استثنای تعطیلات عمومی پنج روز در هفته از روز شنبه تا چهارشنبه برای تجارت آزاد است. معاملات از طریق سیستم اجرای تجارت خودکار از ۹ صبح تا ۱۲ ظهر انجام می شود که با یک سیستم ترخیص، تسویه حساب، سپرده گذاری و رجیستری یکپارچه شده است. بورس اوراق بهادار تهران صرفاً یک بازار مستقر است و کلیه معاملات به روشی و طبق اصول حراج آزاد انجام می شود.

سکوی معاملاتی ارتباطات در ایران

بورس اوراق بهادار تهران یک برنامه بلند پروازانه نوسازی را با هدف افزایش شفافیت بازار و جذب سرمایه گذاران داخلی و خارجی آغاز کرده است. اقدامات مشخصی که در برنامه ریزی و عملکرد بورس کالا از قبیل سیستم تسویه حساب، گسترش جغرافیایی، قوانین جدید بورس به منظور جذب سرمایه محلی و خارجی انجام شده است. بورس تهران سیستم تجاری جدیدی را که از (Atos Euronext Market Solutions (AEMS در سال ۱۳۸۵ خریداری شده است، نصب کرده است.

سیستم جدید امکان خرید و فروش سهام را در همان روز امکان پذیر می کند. این سیستم همچنین امکان ایجاد ۲۰۰۰ کارگاه کارگزاری را امکان پذیر کرده است، در حالی که این تعداد در گذشته تقریباً ۴۸۰ عدد بود. افزایش معاملات الکترونیکی، ورودی بدون توقف و داده های به روز شده در سفارشات، معاملات و شاخص ها از دیگر ویژگی های سیستم جدید است. سیستم جدید باعث شده است که بازار بورس به بورس های بین المللی پیوند یابد. این بورس هم اکنون می تواند ۷۰۰ معاملات در هر ثانیه و ۱۵۰،۰۰۰ معاملات در روز را انجام دهد.

سیستم تجارت یک سیستم سفارش محور است که با خرید و فروش سفارشات سرمایه گذاران مطابقت دارد. سرمایه گذاران می توانند سفارشات خود را با کارگزاران معتبر بورس اوراق بهادار، که این سفارشات را وارد سیستم معاملاتی می کنند، قرار دهند. سپس، سیستم براساس قیمت و مقدار مورد نیاز، بصورت خودکار سفارشات امنیتی خاص را می بخشد و می فروشد.

مکانیسم تعیین قیمت سهام به شرح زیر است:

 بهترین قیمت (اولویت قیمت)

 اولویت زمان سفارش

طبق قانون اولویت قیمت، سفارش فروش (خرید) با کمترین (بالاترین) قیمت برتری دارد. طبق قانون اولویت زمانی، سفارش قبلی بر همان قیمت بر دیگران مقدم است. بنابراین ، هنگامی که کمترین میزان فروش و بالاترین سفارشات خرید با قیمت مطابقت دارند، معامله با قیمت انجام می شود. به طور کلی، بازار بورس اوراق بهادار تهران یک بازار محور خالص است.