«هوختیف» کارخانه ای به قدمت تاریخ چای ایران

اخیرا مراتب ثبت ملی «هوختیف»، قدیمی ترین کارخانه چای ایران واقع در شهر لاهیجان به استان گیلان ابلاغ شده است. اگرچه اولین کارخانه چای در لاهیجان تخریب شده است، ولی کارخانه چای هوختیف در حال حاضر قدیمی ترین کارخانه موجود چای است که به خاطر نوع معماری، منحصربه‌فرد بوده و افزون بر آن چندسالی است به عنوان مرکز تحقیقات چای کشور تغییر کاربری داده است.

پیش از متداول شدن چای، قهوه متداول ترین نوشیدنی در مجالس ایران بود که از زمان صفویه رایج و با احداث قهوه‌خانه‌هایی، نخست در شهر قزوین به عنوان اولین پایتخت صفویه و سپس در اصفهان و دیگر شهرهای بزرگ، نوشیدن قهوه از دربار به سطح عوام رسید.

در زمان فتحعلیشاه قاجار و در خلال جنگ های ایران و روس، مردم ایران با نوشیدن چای آشنا شدند. «حاج محمد حسین اصفهانی» در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، نخستین فردی بود که کشت چای را در ایران آغاز کرد اما تلاش وی به ثمر نرسید. ۱۷سال بعد و در زمان مظفرالدین شاه، «میرزا محمد خان کاشف السلطنه» مامور شد تا تخم و نهال چای را در ایران بپروراند. کاشف السلطنه بالاخره توانست تخم و نهال چای را از هند آورده و در لاهیجان ترویج دهد. وی زندگی خود را وقف توسعه چای کرد و با تلاش‌هایش توانست چای را در لاهیجان توسعه دهد.

کاشف السلطنه در سال ۱۳۰۸خورشیدی، در یکی از سفرهایش به هند، موقع عبور از گردنه بوشهر، از اسب پایین افتاد و درگذشت. او با اینکه زاده تربت حیدریه است، اما علاقه خاصی به گیلان داشت و وصیت کرده بود تا در لاهیجان دفن شود.

مزار کاشف السلطنه چایکار، سال ها بعد تبدیل به موزه چای شد و علاقمندان می توانند ضمن بازدید از این موزه، اندکی با تاریخ صنعت چای آشنا شوند.

اما مرگ کاشف السلطنه پایان چایکاری در ایران نبود و در یکی از باغ هایی که کاشف السلطنه، کشت چای را آغاز کرد، دومین کارخانه چای در لاهیجان توسط یک شرکت آلمانی احداث شد. «هوختیف» بعد از کارخانه فجر، سمبل طلای سبز گیلان است.

هوختیف در مکانی ساخته شده که کاشف السلطنه نخستین باغ های سبز چای را توسعه داد. بجز نوع معماری ویژه این ساختمان، دستگاه های ویژه چای خشک کنی آلمانی این کارخانه، بخشی از تاریخ صنعت چای است. باتوجه به اینکه سال‌هاست در این کارخانه چای فرآوری نمی شود، می باید این دستگاه های چای به عنوان اقلام موزه ای حفظ و نگهداری شود.

کارخانه هوختیف که سال‌ها متروک مانده بود، در ابتدای سال ۱۳۹۴، تعمیر و به عنوان « مرکز تحقیقات چای کشور» تغیییر کاربری داد و دستگاه های قدیمی چای خشک کنی، در بخشی از ساختمان کارخانه نگهداری می شود. با اینکه این ساختمان تبدیل به یک مرکز اداری و آزمایشگاهی در حوزه تولید محصولات جدید چای شده است، با این وجود اگر کسی بخواهد از قدیمی ترین کارخانه چای و دستگاه های آلمانی اش بازدید کند، می تواند با هماهنگی قبلی با مدیریت به هوختیف برود.

پرونده میراثی هوختیف سال گذشته توسط «سجاد سمیعی» یکی از اعضای انجمن حمایت از میراث فرهنگی و طبیعی گیلان، تهیه و در دبیرخانه ثبت آثار ملی بررسی شد. این کارخانه به شماره ۳۲۹۶۵ و به تاریخ ۱۴دی ماه ۱۳۹۸ ثبت گردید، ولی به تازگی پرونده آن به استان گیلان ابلاغ شده است.

معماری منحصر به‌فرد هوخ‌تیف و تاریخ ساخت

هوختیف، در سال ۱۳۱۴ یعنی در دوره پهلوی اول توسط یک شرکت آلمانی به نام هوختیف ساخته شد و بر اساس نام شرکت مذکور، سال‌ها به کارخانه چای هوختیف معروف بود. البته بعد از انقلاب به نام «شهید اسلامی» تغییر نام داد.

ساختمان هوختیف، در اصل بنایی چهار طبقه است. ولی چون در دامنه کوه ساخته شده، یکی از طبقات به کوه حایل شده و در نمای بیرونی ۳طبقه بنظر می آید.

نمای ساختمان آجری و بخشی از دیوارها از داخل سنگ است. سقف طبقات حالت مدور بوده و معماری و گچبریهای خاصی داشت که متاسفانه گچبریها در دوران تعطیلی کارخانه از بین رفته است. تعدد پنجره ها در بنا نیز به منظور هواکشی در زمان خشک کردن چای کاربرد داشت. دستگاه های چای خشک کنی آلمانی هوختیف مربوط به زمان جنگ جهانی دوم است و در عمل از رده خارج شده است.