تاریخچه تکثیر و پرورش آبزیان

بسیاری از مورخین بر این باورند که پرورش ماهی تیلاپیا در مصر زود تر از پرورش ماهی کپور در چین آغاز شده است.

چینی‌ها کم کم ماهی کپور را به چند کشور دیگر آسیایی از جمله آسیای دور، و در قرون وسطی آن را به کشورهای اروپایی بردند و در استخر‌های صومعه‌ها پرورش دادند. این ماهی بعدا از اروپا به سایر مناطق برده شد. از قرن ششم میلادی به بعد، ماهی کپور اهمیت پرورشی خود را از دست داد. گفته می‌شود که این امر به علت همنام بودن این ماهی با امپراتور لی از سلسله تنگ بود ( در زبان چینی به ماهی کپور لی گفته می‌شود ).مردم نام این امپراتور را مقدس می دانستند و جایز نبود که امپراتور را در استخر پرورش دهند . برای جبران عدم پرورش ماهی کپور، چینی‌ها اجبارا به گونه‌های دیگر قابل پرورش روی آوردند و به همین دلیل بود که کم کم پرورش انواع گونه‌های کپور چینی شامل: ماهی علف خوار(آمور) ، ماهی کپور نقره ای ( فیتوفاگ )، ماهی سرگنده (بیگ هد ) و ماهی کپور معمولی رایج شد.

در فرهنگ لغت فارسی، به آبزی پروری کشتاب ورزی گویند.

تا همین اواخرپرورش انواع کپور ماهیان، در بیشتر مناطق رواج داشت، ولی با معرفی ماهی تیلاپیا ازآسیای جنوب شرقی ، و نیز سهولت و امکانات پرورش صدف در بسیاری از سواحل دریاها، پرورش این ماهیان از حالت انحصاری بیرون آمد.

هنگامی که چینی‌ها مشغول معرفی گونه‌های مختلف کپور چینی به کشورهای مختلف بودند، هندی‌ها در قسمت‌های شرقی هندوستان به کار پرورش انواع کپور هندی مشغول بودند و این به قرن ۱۱ میلادی بر می گردد.

همان گونه که ذکر شد، تاریخ پرورش ماهی در اروپا از قرون وسطی با معرفی ماهی کپور شروع شد. طولی نکشید که این ماهی در برخی ناطق غذای اصلی مردم در اعیاد مذهبی و ملی شد و پرورش آن به ویژه در اروپای شرقی به شدت متداول شد.

اولین اقدام برای پرورش ماهی در آبهای شور، توسط اندونزی در جزیره جاوه، و در قرن ۱۵ میلادی انجام گرفت. در قرن ۱۸ میلادی در این کشور بالغ بر ۳۰۰۰ هکتار، زیر کشت ماهیان آب شور بود.

اولین اقدام برای پرورش آبزیان در سواحل دریاها، پرورش صدف خوراکی بود. پرورش صدف نیز سابقه ای بسیار طولانی دارد و حدود ۲۰۰۰ سال قبل توسط رومیان، یونانیها و ژاپنی‌ها انجام می‌گرفت. ارسطو درباره پرورش صدف در یونان صحبت کرده است و پلی نی جزئیات پرورش آن را توسط رومی‌ها در ۱۰۰ سال قبل از میلاد مسیح ( ع ) شرح داده است.

تکثیر و پرورش ماهی قزل‌آلا از فرانسه و توسط یک نفر کشیش به نام دون پین شو در قرن چهاردهم میلادی آغاز شد. طولی نکشید که پرورش ماهی قزل‌آلا در بسیاری از مناطق شیوع یافت و این به خصوص به علت صید ورزشی آن با قلاب بود.

پرورش گیاهان دریایی در مقایسه با آبزیان جانوری، سابقه ای طولانی ندارد. آغاز پرورش آن در عصر حاضر صورت گرفته شده است. قدیمی ترین کتاب موجود درباره پرورش گیاهان دریایی کتابی است که در سال ۱۹۵۲ در ژاپن چاپ گردیده است. در حال حاضر پرورش گیاهان دریایی در بسیاری از کشورها از جمله ژاپن، کره، تایوان و چین رواج گسترده دارد. رشد بیش از حد جمعیت در بیشتر کشورهای جهان به ویژه در کشورهای توسعه نیافته و یا در حال توسعه، لزوم افزایش سالانه تولید محصولات کشتاب ورزی را برای کشورهایی که دارای منابع آبی و امکانات مورد نیاز هستند، الزامی کرده است.

 

تاریخچه پرورش آبزیان در ایران

علی رغم داشتن بیش از ۲۷۰۰کیلومتر مرز آبی در شمال و جنوب کشور، و وجود منابع آبی فراوان در قسمتهای مختلف کشور، پرورش آبزیان در ایران تاریخچه ای بسیار کوتاه دارد. اگر چه اقداماتی در دهه دوم قرن اخیر برای تکثیر ماهیان خاویاری به صورت ابتدایی و توسط کارشناسان روسی انجام گرفته است، باوجود این احداث یک کارگاه مستقل تکثیر و پرورش ماهی، به سال ۱۳۴۱ بر می گردد.در این سال اولین کارگاه تکثیر و پرورش ماهی ایران در کرج احداث شد. این کارگاه از همان ابتدا، به کار پرورش ماهی قزل‌آلای رنگین کمان پرداخت. اولین کارگاه تکثیر و پرورش ماهیان گرم آبی ( شامل انواع ماهیان کپور، علف خوار، کپور نقره ای و کپور سر گنده ) در سال ۱۳۵۱ در جنوب رشت تاسیس شد. این کارگاه که متعلق به شرکت سهامی دامپروری سفید رود است، در حال حاضر بزرگترین واحد تکثیر و پرورش ماهی کشور است و بالغ بر ۱۰۰۰ هکتار استخر پرورش ماهی دارد. اولین کارگاه تکثیر و پرورش ماهی وابسته به شیلات که به منظور افزایش ذخایر ماهیان خاویاری دریای مازندران احداث شد، کارگاه شهید بهشتی ( سد سنگر سابق ) است که احداث آن در سال ۱۳۴۸ شروع و در سال ۱۳۵۰بهره برداری از آن آغاز گردید.

احداث کارگاه‌های تکثیر و پرورش ماهی هر ساله رو به ازدیاد است. به هر حال تا کنون تمامی کا رروی انواع کپور ماهیان چینی و ماهی قزل‌آلای پرورشی بوده و علی رغم وجود شرایط و امکانات فراوان، بر خلاف سایر کشورها، کار چشمگیری روی تکثیر و پرورش انواع ماهی‌های دریایی، میگوها ( سخت پوستان ) و صدف‌ها (نرم تنان ) انجام نگرفته است.

در سالهای اخیر اقدامات مناسبی برای پرورش انواع مناسب میگوی خلیج فارس، و یکی دو گونه انواع وارداتی صورت گرفته است و امید آن می رود که در آینده ای نه چندان دور، تکثیر و پرورش آبزیان دریایی هم رشد و توسعه چشمگیری پیدا کند. پرورش انواع صدف‌های مروارید ساز و هسته گذاری در آنها، به منظور تولید مروارید پرورشی، در چند سال اخیر آغاز گردیده است و در حال حاضر یکی دو بخش خصوصی و قسمت‌های تحقیقاتی و اجرائی شیلات در این زمینه فعالیت می‌کنند. این کار نیز آینده خوبی دارد و امید آن می رود که خلیج فارس یک بار دیگر عظمت دیرینه خود را برای تولید انواع مروارید باز یابد.

 

آبزی پروری

آبزی پروری یا آکوآکالچر عبارت است از پرورش انواع مختلف آبزیان جانوری و گیاهی در محیط‌های آبی می باشد.

همان گونه که کشاورزی عبارت است از تولید، عمل آوری و عرضه محصولات حاصله از کشت و زرع بر روی زمین، کشتاب ورزی نیز شامل تولید، عمل آوری و عرضه تولیدات غذایی حاصله در محیط‌های آبی است. به طور کلی می توان گفت که آبزی پروری شامل پرورش و تولید انواع آبزیان خوراکی، زینتی، دارویی و صنعتی در آبهای شور، نیمه شور، و شیرین است. معمولا به پرورش آبزیان در آب دریا آبزی پروری دریایی ( Mari culture ) گفته می‌شود.

 

اهمیت آبزی پروری

آبزی پروری یکی از ساده ترین و اقتصادی‌ترین راه‌های تولید پروتئین حیوانی است، زیرا:

۱ – می‌دانیم که به رغم وجود آب کافی در برخی از مناطق کشور، کیفیت زمین و خاک به گونه‌ای است که برای کشاورزی مناسب نیست. بهره‌گیری از بسیاری از این زمین‌ها، برای آبزی پروری، عملی است.

۲ – میزان تبدیل غذا به گوشت در آبزیان به مراتب بیشتر از سایر جانوران پرورشی است. آبزیان پرورشی جزء جانوران خونسرد هستند که درجه حرارت بدن آنها تابع گرمای محیط است و بر خلاف پرندگان و پستانداران، نیازی به صرف انرژی برای ثابت نگه داشتن درجه حرارت بدن خود ندارند. در واقع آبزیان در مقایسه با دام و طیور، مقدار بیشتری غذای مصرفی خود را می‌توانند تبدیل به گوشت کنند.

۳ – برخی از آبزیان پرورشی می‌توانند برای تامین نیازهای غذایی خود از مواد آلی پوسیده، مازاد غذایی انسان، و از همه مهمتر، تک سلولی‌های گیاهی و جانوران ریز آبی استفاده کنند. تولیدتک سلولی‌های گیاهی (فیتوپلانکتونها) ، وجانوران ریزآبی ( زئوپلانکتونها ) به راحتی از طریق دادن کود حیوانی یا کود آلی به آب انجام می گیرد.

۴ – بسیاری از منابع غذایی که در حال حاضر، به دلایلی نمی‌توانند مورد مصرف غذایی آبزیان یک منطقه قرار می گیرند، می‌توانند برای تولید برخی از آبزیان پرورشی مصرف شوند. برای مثال از پلانکتونهای گیاهی مناطق جزر و مدی دریاهای جنوب می توان برای پرورش انواع مناسب صدف‌های پرورشی استفاده کرد.

۵ – در بسیاری از موارد در پرورش آبزیان، می توان از آب به صورت عبوری استفاده کرد، بدون اینکه افت چشمگیری در میزان آن ایجاد شود. برای مثال برای پرورش انواع ماهی‌های سرد آبی مثل ماهی قزل‌آلا، از آب به صورت عبوری استفاده می‌شود و پس از گذشتن از کانال‌های پرورشی، می توان از آن برای کشاورزی استفاده کرد. بدیهی است که چنین آبی، با توجه به مواد غذایی که از طریق مواد دفعی ماهی‌ها به آن افزوده می‌شود، و یا مازاد مواد غذایی آن، برای کشاورزی مناسب تر است، اگر چه ممکن است برای مصارف انسانی و یا صنعتی نامناسب بوده و نیاز به پالایش داشته باشد.

۶ – میزان بهره برداری از آبزیان پرورشی در واحد سطح معمولا از تولیدات کشاورزی بیشتر است. در هر هکتار استخر آبزیان گرم آبی با توجه به مدیریت مناسب می توان سالانه ۳ تا ۸ تن برداشت نمود. برای ماهیان سرد آبی این مقدار ممکن است ۱۰ تا ۱۵ کیلوگرم در متر مربع باشد.

۷ – پروتئین آبزیان در مقایسه با سایر پروتئین‌های حیوانی، پر ارزش تر ، مفید تر و قابل هضم تر ا ست.

۸ – بسیاری از منابع آبی وجود دارند که بلا استفاده مانده اند و از آنها می توان برای تولید ماهی یا سایر آبزیان استفاده کرد، بدون اینکه تغییر کمی یا کیفی چشمگیری در آنها به وجود آید. در سطح کشور به خصوص در استانهای شمالی تعداد آبگیرهایی که از آنها استفاده‌های غیر از برداشت آب برای کشاورزی صورت نمی گیرد فراوان اند.

 

مزایای پرورش آیزیان

با وجود رشد کنونی جمعیت دنیا،تولید هر چه بیشتر پروتئین حیوانی از اهمیت زیادی برخوردار است. کشت آبزیان بدلایل زیادی به عنوان عمومی ترین و موثرترین راهکار جهت تولید پروتئین درآینده دنیا شناخته شده است.با مقایسه حیوانات پرورشی مهم دنیا مثل مرغ ، خوک ، ماهی وگاو با توجه به موارد ذیل اهمیت پرورش ماهی روشن می گردد.

صرف انرژی کمتر:

ماهی وسایر آبزیان جزو حیوانات خونسرد هستند وبرای تنظیم وثابت نگهداشتن حرارت بدن خود هیچ گونه انرژی صرف نمی کنند ودر مقایسه با حیوانات دیگر استعداد رشد بیشتری دارند(بجزبعضی از گونه‌ها).

وزن مخصوص بدن ماهی ودیگر آبزیان شناور تقریباً نزدیک به وزن مخصوص آب بوده از این رو انرژی زیادی برای شناور کردن خود نیاز نداشته وانرژی به دست آمده از طریق غذا را صرف رشد می کنند.

نیاز به زمین کمتر برای رشد :

ماهی نسبت به سایر موجودات پرورشی زمین کمتری برای رشد استفاده می‌کند.

ماهی هر ماهی کمتر از ۲/۰ متر مربع

جوجه حدود ۴/۰ متر مربع

خوک حدود ۲۰ متر مربع

گاو حدود ۴۰۰۰ متر مربع

ضمن اینکه پرورش ماهی اغلب در اراضی درجه ۳ و ۴ غیر قابل استفاده در امر کشاورزی صورت می‌گیرد ویا اینکه از آب‌های داخلی مثل دریاچه‌های طبیعی ومصنوعی ، رودخانه‌ها ، آبگیرها و آب بندان‌ها برای پرورش ماهی استفاده می‌شود که اختلالی در امر کشاورزی ایجاد نخواهد کرد.

قابلیت تولید مثل:

هر ماهی ماده تیلاپیا (از مهمترین ماهیان آب شیرین پرورشی در دنیا) در یک سال در طول ۳ ماه دوره زادآوری تعداد ۲۰۰۰ بچه ماهی تولید می‌کند . هر ماهی سوف قرمز (ماهی رودخانه ای پرورشی) در طول یک سال در مدت سه هفته دوره زادآوری تعداد ۳ میلیون بچه ماهی تولید می‌کند. در حالیکه هرمرغ مادر در طول سال در یک دوره زادآوری ۱۰۰ جوجه تولید می‌کند، هر خوک ماده حدوداً سالی ۱۲ بچه و هر گاو یک بچه تولید می‌کند.

ضریب تبدیل غذایی و صرفه اقتصادی

آبزی پروری :

ضریب تبدیل غذایی انواع ماهیان پرورشی به طور متوسط ۱ به ۳ است ،جوجه ۳ به ۶ ، خوک ۵ به ۱۲ و گاو ۱۲ به ۴۵ است و این در حالی است که با انتخاب روشهای مختلف پرورش ماهی وبا توجه به رژیمهای غذایی متفاوت درماهیان می توان در پرورش‌های توام از تمامی تولیدات آب استفاده کرد که موجب بالا رفتن تولید در واحد سطح خواهد شد.

هزینه تولید ماهی خیلی ارزان تر از هزینه تولید گوشت‌های دیگر خواهد بود.

هزینه پرورش میزان معینی ماهی به مراتب کمتر از هزینه صید آن از منابع آبی است.

 

هدفهای آبزی پروری

۱ – تولید و تامین قسمتی از نیازهای پروتئینی

۲ – باز سازی و افزایش ذخایر آبزیان ارزشمند دریایی و رودخانه ای

۳ – معرفی و جابجایی گونه‌های مناسب (آوردن گونه‌های مناسب پرورشی از سایر کشورها و یا نقل و انتقال گونه‌های موجود از محلی به محل دیگر برای پرورش )

۴ – تولید ماهی برای صید ورزشی (صید ماهی با قلاب)

۵ – تولید طعمه برای صیدهای تجارتی

۶ – تولید ماهی و سایر آبزیان برای نگهداری در آبزی گاهها (آکواریوم)

۷ -گرفتن مواد آلی موجود در آب فاضلاب‌ها پس از تصفیه آنها

۸ – تولید مواد دارویی

۹ -تولید مواد زینتی

۱۰ -تولید غذای زنده برای آبزیان پرورشی با ارزش

 

احتیاج به آبزی پروری

طبق برآورد سازمان خواروبار و کشاورزی جهانی فائو (FAO) به طور میانگین، هر نفر در روز نیاز به ۷۰ گرم پروتئین دارد که بایستی حدود ۲۱ گرم آن از منابع حیوانی تامین شود. گوشت قرمز، گوشت سفید (شامل طیور و آبزیان)، و فرآورده‌های شیری تنها منابع تامین پروتئین حیوانی مورد نیاز انسان هستند.

غذای مورد نیاز انسان به طور طبیعی از ۳ منبع تامین می‌شود. این منابع عبارتند از:

کشاورزی، دامپروری و صید. کشاورزی با توجه به محدود بودن زمین‌های مناسب و نبودن آب کافی به طور کلی محدود است و در نهایت توان افزایش آن همگام با افزایش جمعیت نیست. دامپروری هم به همین منوال است.

پس در آینده چگونه می توان شکم‌های گرسنه میلیاردها نفر جمعیت رو به ازدیاد زمین را سیر کرد ؟ بدیهی است که بشر می تواند با پیشرفت تکنولوژی، میزان تولید در واحد سطح را افزایش دهد، ولی به هر حال این افزایش‌ها، جوابگوی نیازها نخواهند بود.

در چند دهه اخیر انسان به این نتیجه رسیده است که کشتاب ورزی می تواند تا حدی چاره ساز باشد، زیرا با این روش می توان تولیدی فراتر از محصولات فعلی کشاورزی، دامپروری و صید را تامین کرد. همان گونه که قبلا اشاره شد، در کشتاب ورزی می توان از توانها و امکاناتی استفاده کرد که برای کشاورزی و دامپروری مناسب نیستند.

کشور ما با داشتن بیش از ۲۷۰۰ کیلومتر مرز آبی و منابع زیاد و قابل استفاده آبهای داخلی، که متاسفانه قسمت چشمگیری از آن بدون اینکه مورد بهره برداری قرار گیرد، از مرزها خارج می‌شود، می تواند جزء کشورهای مهم جهان در زمینه کشتاب ورزی باشد.جالب اینکه تولید آبزیان خوراکی در آبهای داخلی (آکو آکالچر)، و کشتاب ورزی دریایی می‌توانند در آینده ای نه چندان دور، با صید در دریاهای شمال و جنوب کشور، از نظر مقدار رقابت کنند.

کشتاب ورزی دریایی اگرچه تا کنون در ایران مورد توجه کافی قرار نگرفته است، آینده بسیار خوبی برای آن پیش بینی می‌شود. شرایط زیستی و امکانات مناسب موجود در سواحل شمالی و جنوبی کشور و همچنین امکان استفاده از روشهای پرورش ماهی در داخل آبهای ساحلی و حتی آبهای دور از ساحل به گونه ای است که بایستی بهترین برنامه ریزی‌ها برای بهره برداری هرچه بیشتر از این امکانات صورت گیرد. پرورش آبزیان دریایی علاوه بر اینکه باعث تامین قسمت چشمگیری از پروتئین حیوانی مورد نیاز می‌شود، به دلایل زیر دارای اهمیت و ارزش زیاد است:

۱ – ذخایر بسیاری از آبزیان دریایی، به ویژه ماهیان کف زی به مقدار زیادی کاهش یافته است و در برخی موارد هم در حال از بین رفتن است. برای جلوگیری از کاهش این ذخایر ارزشمند ملی و یا انقراض نسل آنها، بایستی از طریق تکثیر مصنوعی، تولید بچه ماهی، و رهاسازی آنها به آبهای طبیعی، اقدام‌های لازم صورت گیرد.

۲ – از طریق افزایش تولید و ایجاد مشاغل جدید،فشار صید کاسته می‌شود.

۳ – در سالهای اخیر هموطنان، آشنایی بیشتری با غذاهای دریایی پیدا کرده اند. با توجه به ارزش و اهمیت غذایی آن، مصرف سرانه ماهی هر سال افزایش می یابد (مصرف سرانه ماهی عبارت است از توزیع عادلانه صید سالانه بین جمعیت کشور و مقدار ماهی است که سالانه به هر نفر می رسد)

۴ – تقاضای خارجی برای خرید محصولات دریایی پرورشی زیاد است.

۵ – غذاهای دریایی، در مقایسه با گوشت قرمز و حتی آبزیان پرورشی آب شیرین دارای ارزش غذایی بالایی هستند.

 

اهمیت فرهنگی – اقتصادی آبزی پروری

بدیهی است با توجه به طبیعت کار و چگونگی اجرا، قوانین و مقررات مربوط به صید آبزیان در جهان ، آبزی پروری با توجه به اهدف زیردرجهان صورت  می گیرد:

۱ – خودکفایی اقتصادی

۲ – بهبود تغذیه مردم

۳ – ایجاداشتغال وکسب درآمد

۴ – ایجاد انگیزه ودرآمد در مناطق روستایی

۵ – جلوگیری از کوچ روستائیان به شهرها