انواع قفل‌های ایرانی از لحاظ فنی و صنعتی

۱ – قفل‌های ثابت درب (کلیدون خانه)

که شامل:

کلون دان (قفل رومی)

کلون

قفل فنر پخش‌شو.

۲ – قفل آهن که شامل:

قفل فنری با کلید پیچی

قفل فنری با کلید فشاری

قفل لوله با کلیدپیچی

قفل رمز (حرفی بی کلید)

قفل نافی

قفل با پیکره حیوانی.

از آنجایی که قفل‌های ثابت در گذشته بسیار کاربرد داشته‌اند در اینحا مختصر اشاره‌ای به برخی از آن‌ها می‌شود:

قفل رومی یا کلون دان: عبارت است از قفل کلون چوبی محکمی است که داخل بدنه قفل واقع شده است. بدنه قفل با گل‌میخ‌های آهنی دست‌ساز، به یک لنگه در وصل شده است.

قفل کلون: این‌گونه قفل در تمام ایران پیدا می‌شود و از لحاظ ساخت جزء کهن‌ترین آنهاست. کلید این نوع قفل‌ها که قدمت آن به ۲۰۰ سال ق. م. می‌رسد در خرابه‌های خورس‌آباد نزدیک شهر باستانی نینوا پیدا شده است. پروفسور گریشمن در چغازنبیل نزدیک شوش قفل و کلونی سنگی از زیر خاک بیرون آورده که آن را مربوط به قرن سیزدهم ق. م. می‌داند. به نظر وی کشوی سنگی با قلاب‌های مفرغی به در وصل می‌شده است. کلون دارای چندین دندانه است که شیطانک آن، وقتی قفل بسته می‌شود روی آن می‌افتد و بدین ترتیب ضامن آن می‌شود. برای باز کردن در، کلید را از شکافی که در داخل بدنه قفل است و کلید خور نامیده می‌شود، وارد می‌کنند. پره‌ها یا برجستگی‌های روی کلید نظیر بریدگی‌های روی کلون است. کلید در آن موقع بلند می‌شود و بدین ترتیب شیطانک را بالا می‌برد. وقتی که کلید کشیده می‌شود قفل عقب می‌رود و با تغییرات زیادی که در تعداد شیطانک‌ها و موقعیت آن‌ها داده شده است قفل باز می‌شود.

کلون‌ها که از جمله قفل‌های چوبی هستند از زمرۀ قفل‌هایی محسوب می‌شوند که بر روی در ثابت می‌شوند (تصویر شماره ۳). از این قفل‌ها برای بستن در‌های اصلی، دروازه‌های باغ‌ها، دروازه‌های شهر‌ها و… استفاده می‌شده است. این قفل متشکل از یک کلون چوبی محکم است که درون بدنه قفل قرار می‌گیرد و بدنه قفل با گل میخ‌های بزرگ آهنی روی در وصل می‌شود. ابعاد در‌های چوبی خانه‌ها معمولآ به این اندازه بوده است که عرضشان از یک متر کمتر و از دو متر بیشتر نبوده و طولشان بین ۲ متر و ۱۰ سانتی متر و ۲ متر و ۲۰ سانتی متر بوده است. محلّ قرار گرفتن کلون به اندازه ۸۰ سانتی متر بالاتر از پاشنۀ در قرار می‌گرفته است که این اندازه متناسب با قد انسان بوده است.

قفل‌های کلون‌دار به چند دسته تقسیم می‌شوند:

 ۱-۲-۱): نوع ساده که کلید ندارد.

۱-۲-۲): نوع دیگری که برای باز کردن آن نیاز به کلید احساس می‌شود و کشوی آن را به شکل دنده‌ای می‌سازند.

این نوع کلون‌ها خود به چند دسته تقسیم می‌شوند:

الف) کلون‌های نوع اول: که کلید چوبی داشتند و نوک کلید ۲ یا ۳ دنده برایش قرار می‌دادند و این دنده‌ها هم راستای ۲ یا ۳ سوراخی قرار می‌گرفتند که درون کلون قرار داشتند و آن را عقب می‌کشاندند و باعث باز شدن قفل می‌شدند، یعنی ۳ دنده درون ۳ سوراخ کشو قرار می‌گرفت، آن را عقب می‌کشید و آزاد می‌کرد تا قفل باز شود. این نوع قفل‌ها حدود ۸۰ تا ۱۰۰ سال پیش در شهرکرد ساخته می‌شدند.

ب)کلون‌های نوع دوم: بعد‌ها بوجود آمدند و کشویی صاف داشتند که قسمت زیرین ۲ یا ۳ سوراخ داشت و قسمت رویین نیز به همان تعداد سوراخ دارای دنده بود و دنده‌ها به شکل آزاد وجود داشتند و سر آن‌ها گوی‌هایی قرار داشت و هنگامی که قسمت زیرین سوراخ دار جلو می‌آمد دنده‌ها بالا رفته و هنگامی که با شیار‌ها هم راستا می‌شدند؛ دنده‌های بالایی که آزاد بودند درون شیار‌های زیرین می‌افتادند و به این صورت کار قفل شدن انجام می‌شد هنگام باز کردن قفل، کلید درون قسمت زیرین شده و دنده‌ها را که تا پایین‌ترین قسمت شیار زیرین آمده بود به بالا می‌راند و آن‌ها را آزاد کرده، قفل را باز می‌کرد. اگر کلید یک سانتیمتر مربع حجم داشته باشد؛ قسمت درونی کشویی زیرین کلون دو سانتی متر مربع حجم دارد سابقه ساخت این نوع کلون‌ها در شهر کرد به ۷۰ تا ۸۰ سال پیش می‌رسد.

ج)کلون‌های نوع سوم: آخرین نوع کلون‌های مورد استفاده به گونه‌ای توسط استاد «احمد محمدیان دهکردی» ساخته شده که فقط کلید مخصوص به کلون قادر به باز کردن آن می‌باشد.

کاربردهای قفل

قفل در طول تاریخ کاربردهای مختلفی داشته که به طور مختصر به این موارد اشاره می‌شود .

حفاظت در و صندوق

مهمترین انگیزه به کار بستن قفل ، حفاظت و امنیت است . هر گاه بشر بنایی ساخته و دری بر روی آن نهاده و یا صندوقی درست کرده ، در فکر قفل و بست آن نیز بوده و در این زمینه برای انواع درها ، صندوق ها و جعبه ها قفلی ساخته است . در ایران نیز همین روال وجود داشت و قفل از ضروریات ایمنی زندگی محسوب می‌شد و برای درب ورودی خانه ، دکان ، کاروانسرا و دروازه شهر قفلی مناسب با آن ساخته می شد .

قفل و باورهای عامیانه

در فرهنگ باورهای ایران ، قفل وسیله ای در مقابل حوادث بد و دست یابی به آرزوهاست و در پس هر باور و عقیده ، قفل خاصی وجود دارد . یکی از این قفل‌ها ، قفل نظر قربانی است . روی این گونه قفل‌ها انواع دعاها و نوشته های مذهبی حک می شد . قفل به لباس صاحب قفل ، سنجاق و یا با بندی روی سینه وی قرار می‌گرفت . این گونه قفل‌ها اغلب از فولاد یا نقره ساخته می شد که از نظر عوام دارای اثرات خاصی بود. قدرت نوشته های روی قفل بر خواص اثرات آن می افزبود ؛ مثلا قفل‌های نظر قربانی را برای زنان باردار استفاده می کدند تا آن ها را از سقط جنین مصون دارند و همچنین مادران برای حفاظت از کودکان خود در برابر چشم زخم از آنها استفاده می کردند .

۳ – مرقد ، مسجد ، سقاخانه

در نقاط مختلف ایران اماکن مقدسی چون مساجد ، امامزاده ها و سقاخانه‌ها وجود دارد . حضور بیشتر مردم در زیارتگاهها و اماکنی از این دست علاوه بر عرض احترام تقاضا برای بر آوردن حاجات و نیازهایشان است . مردم هنگام التماس و دعا قفلی را که به ضریح بسته شده به دست می گیرند تا هر چه بیشتر به صاحب مقبره نزدیک شوند . این قفل‌ها بیشتر از جنس فولاد و نقره است . برخی عقیده دارند که قفل ضریح اثرات شفا بخش دارد. بیمارانی که نیاز به درمان دارند مقداری آب روی قفل در ضریح ریخته و آنرا می نوشند .

۴ – مراسم محرم

یکی از مراسم عزاداری که در ایران با شکوه فراوان انجام می‌شود ، مراسم عزاداری محرم است . در گذشته مردم علاوه بر نوحه خوانی و سینه زنی مراسم دیگری به نام قفل زنی را انجام می دادند . گروه قفل زنان تاثر بر انگیزترین گروه در میان عزاداری بودند . آن ها با سوراخ روز پنجم محرم چند ساعت را توی خاکستر حمام می خوابیدند تا پوستشان به اندازه کافی نرم شود تا بتوانند پوست را راحت سوراخ کرده و قفل‌ها را از بدن خود عبور دهند .

۵ – اسارت

کاربرد دیگر قفل برای اسیر کردن افراد است . از همان زمان که بشر دست به تجاوز و چنگ زد و به اسارت در آوردن دشمنان خود پرداخت ، در صدد قفل و بست آنها نیز برآمد . البته قفل و زنجیر فقط برای اسیران و بردگان نبود بلکه برای خاطیان و مجرمان نیز استفاده می شد .