تاریخچه پرورش مرغ در ایران

پس از اینکه زرتشت ظهور کرد و آئین زرتشتى در فلات ایران گسترش یافت، به‌علت تشویق و دستورهاى مذهبى، پرورش و نگهدارى طیور مورد توجه فراوان قرار گرفت، حمایت از حیوانات و طیور و پرورش آنها یکى از ارکان اساسى مذهب زرتشت بود که به دفعات در سرودهاى مذهبى به آن اشاره گردیده است.

در بین طیور، خروس که ساعت ایرانیان باستان بوده است، عزیر و مقدس به‌شمار مى‌آمده است.

برطبق نوشته‌ها، غذاى عمده ایرانیان در زمان ساسانیان گوشت مرغ بوده است. از نظر اهمیت پرورش طیور در زمان ساسانیان همین بس که معاش مردم برخى از شهرها فقط از پرورش مرغ تأمین مى‌شده است.

با شروع انقلاب صنعتی و افزایش جمعیت تقاضا برای محصولات پروتئینی رشد روز افزونی را تجربه کرد.پرورش سنتی در آن زمان استفاده از مرغ برای تولید تخم مرغ و پرورش خروس جهت استفاده از گوشت را شامل می‌‌‌‌شد. نخستین تلاش هابرای توسعه نژاد های تجاری گوشتی به قرن نوزدهم می‌‌‌لادی و کشور آمریکا بر می‌‌‌‌گردد. استاندارد سازی و تفکیک نژاد های تخم گذلر و گوشتی از اولین گام ها در این مسیر بود.

در سال ۱۹۱۶ می‌‌‌لادی اصلاح نژاد جوجه های گوشتی آغاز و در دهه ۳۰ می‌‌‌لادی اولین سویه ترکیبی جوجه های گوشتی از تلاقی جوجه خروس نژاد کورنیش و جوجه مرغ پلیموت سفید معرفی شد.در ایران نیز روند صنعتی شدن پرورش مرغ گوشتی با واردات نژاد های پلیموت سفید ، نیوهمپشایر و رد آیلند در سال ۱۳۳۳ توسط سازمان دامپروری آغاز شد.همچنین در سال ۱۳۳۹تخم مرغ نطفه دار جوجه گوشتی توسط شرکت نارمک وارد ایران گردید اما تلاش های فوق به علت عدم آشنایی کافی با تکنیک های جدید،شیوع بیماری ها و عدم توانایی مدیریت با شکست مواجه گردید.

با آغاز دهه ۴۰ شمسی و با افزایش ظرفیت کارخانجات مرغ مادر صنعتی شدن پرورش مرغ گوشتی در ایران آغاز گردید.این روند رو به رشد در دهه پنجاه با تاسیس شرکت ماکیدام در سال ۱۳۵۱ با ظرفیت تولید ۸ هزار تن تخم مرغ، ۲۴۰۰۰ تن گوشت مرغ و ۲۲۶۳۰۰ تن خوراک مرغ و همچنین تاسیس مجتمع عظیم سیمرغ به عنوان اولین زنجیره تولید تخم مرغ ، گوشت مرغ و صنایع وابسته خاورمیانه در ۵ استان کشور در سال ۱۳۵۳ ادامه یافت.

در سال ۱۳۵۵ مجتمع پردیس کرج با ظرفیت تولید۴۵ تن گوشت مرغ در روز و کشتارگاه وابسته افتتاح گردید و در سال ۱۳۵۶ نیز برای اولین بار مرغ لاین توسط شرکت مرغک وارد ایران شد. در این سال یک گله مرغ لاین نژاد آربوراکرز از آمریکا به کشور وارد و در مرغداری کدخدا در منطقه بویرزهرا مستقر شد که البته تعدادی از آنها در انتقال به منطقه زیاران قزوین به دلیل آلودگی و بیماری از بین رفتند و در ادامه در راستای حفظ این نژاد اصیل در سال ۱۳۶۲ طرح احداث مجتمع پرورش و اصلاح نژاد مرغ لاین به منطقه بابل کنار استان مازندران تدوین و مورد تصویب قرار گرفت . این طرح در نهایت در ابتدای دهه هفتاد شمسی و با معرفی نژاد بومی آرین به ثمر نشست.در این دهه توسعه صنعت طیور گوشتی در ایران رشد قابل توجهی داشت و در ادامه در دهه ۸۰ شمسی قسمت عمده نیاز کشور به گوشت مرغ را تامین می‌‌‌‌کرد.

دهه ۹۰ شمسی این روند ادامه داشت به گونه ای که امروزه تمام نیاز گوشت مرغ کشور توسط فعالان این صنعت در کشور تولید و تامین می‌‌‌گردد.میزان تولید گوشت مرغ در سال ۹۸ ، ۲.۵ می‌‌‌لیون تن بوده و پیش بینی می‌‌‌گردد در سال ۱۴۰۰ از مرز ۲.۷ می‌‌‌لیون تن عبور کند.

تا سال ۱۳۳۳ پرورش طیور در ایران به‌صورت کاملاً ابتدائى و اکثراً در روستاها صورت مى‌گرفت؛ بدین ترتیب که تعداد معدودى مرغ و خروس در هر خانواده اکثراً جهت تولید تخم‌مرغ براى مصارف خودى نگهدارى مى‌شد و پرورش و نگهدارى مرغ از نظر تولید گوشت کمتر مورد توجه قرار مى‌گرفت و فقط در موارد خاصى از نیچه خروس‌ها و یا مرغ‌هاى پیرى که تخم نمى‌گذارد، به‌عنوان گوشت استفاده مى‌شد.

در شهرها مصرف گوشت مرغ بسیار پائین و متداول نبود، از این‌رو گوشت طیور نقش قابل ملاحظه‌اى در غذاى روزمره مردم نداشت.در سال ۱۳۳۳ سازمان دامپرورى کشور تعداد ۶۰۰،۰۰۰ قطعه جوجه از نژادهاى نیوهمپشایر، روداسیلندرد و پلیموت راکس از کشور آمریکا وارد و در بین روستائیان و اطراف شهرها پخش کردند.پس از این تاریخ به‌علت وجود بازار مناسب و تقاضاى زیاد براى گوشت مرغ و تخم مرغ، مرغدارى و صنعت مرغدارى در ایران توسعه زیاد نمود و به‌تدریج مؤسسات جوجه‌کشى و سایر مؤسسات وابسته به مرغدارى در ایران ایجاد و گسترش یافت.

به طور کلی می‌‌‌‌توان سالنمای فعالیت‌های مرغداری صنعتی در ایران را به قرار زیر خلاصه نمود:

-۱ اولین گام مورد توسعه مرغداری صنعتی و دامپروری جدید در سال ۱۳۰۹ با تأسیس بنگاه دامپروری کشور برداشته شد هدف از تاسیس این بنگاه ترویج دامپروری و مرغداری به صورت صحیح و تجاری در کشور بوده است به این منظور در ابتدا سه اصل مطالعاتی مورد توجه قرار گرفت.

الف_ بررسی و تحقیق و تکثیر نژادهای بومی دام و طیور در ایران.

ب_ بررسی و تحقیق و توسعه نژادهای اصیل دام و طیور خارجی در ایران.

ج_ تولید دورگ گیری و اختلاط نژادهای اصیل خارجی و بومی با توجه به شرایط جغرافیایی و آب و هوایی ایران جهت بالابردن تولیدات دامی کشور.

-۲ در سال ۱۳۱۴ موسسه دامپروری حیدرآباد در کرج تشکیل گردید و در مورد دام‌های بومی و اصیل خارجی و داخلی فعالیت خود را آغاز کرد بعدا نیز تعداد موسسات مشابه در نقاط مختلف ایران مانند خراسان و فارس و مازندران تاسیس شد .

-۳ در سال ۱۳۱۶ تعدادی دام اصیل از خارج با زحمات فراوان وارد ایران گردید و به موسسات دامپروری دولتی منتقل و نگاهداری گردید در شروع کار به علت عدم وجود متخصصین داخلی از متخصصین خارجی بخصوص فرانسوی‌ها استفاده گردید ولی به مرور با بازگشت دانشجویان اعزامی کشور از متخصصین ایرانی استفاده شد.

قبل از سال ۱۳۲۰ تعدادی تخم مرغ جوجه‌کشی از نژادهای اصیل اروپایی و آسیایی و همچنین تعداد معدودی جوجه یک روزه از کشورهای خارجی وارد ایران گردید و همچنین تعداد محدودی ماشین جوجه کشی دستی و نفتی مورد استفاده قرار گرفت و به موازات آن مطالعاتی نیز در مورد نژاد‌های بومی مرغ در ایران از جمله نژاد مرندی در حیدرآباد کرج به عمل آمد ولی متاسفانه به علت نداشتن برنامه و عدم وجود متخصصین و کارشناسان لازم و عدم علاقه مردم به این فعالیت‌ها با موفقیت چندانی روبرو نگردید.

تاریخ چه مرغداری صنعتی بعد از جنگ جهانی دوم:

با شروع جنگ بین المللی دوم و اشغال ایران توسط نیروهای خارجی فعالیت‌های جزئی انجام شده متوقف گردید به طوری که تا سال ۱۳۳۳ عملا هیچ گونه فعالیت چشمگیری در مورد طیور از سوی تشکیلات دولتی و خصوصی انجام نگرفت و مقداری همچنان به صورت سنتی در سطح روستاها و شهر‌ها انجام می‌‌‌‌گرفت بدون این که نقش مهمی در تغذیه مردم و اقتصاد روستایی داشته باشد.

-۴ در سال ۱۳۳۳ سازمان دامپروری کشور به کمک اصل چهار ترومن و کمک‌های فنی آمریکا تعداد۶۰/۰۰۰ قطعه جوجه از نژادهای اصیل خارجی مانند نیوهمپشایر ، رودایسلندرد، پلیموت راکس وارد ایران نمود این جوجه‌ها بعداً توسط وزارت کشاورزی در بین روستاییان اطراف به شهرها پخش شد.

مقارن با این عمل در اثر بروز بیماری نیوکاسل که برای اولین بار در ایران ظاهر شده بود تلفات سنگینی بین جوجه‌های مزبور و همچنین گل‌های بومی وارد آمده و این امر لطمه شدیدی به مرغدار‌های بومی ایران و همچنین استقبال کشاورزان از نژادهای اصیل خارجی وارد ساخت. (متاسفانه از آن به بعد بیماری نیوکاسل به طور وسیعی در ایران اشاعه یافت و سالیانه می‌‌‌لیاردها ریال ضرر و زیان به مقدار‌های ایران وارد شد).

-۵ در سال ۱۳۳۴ خوشبختانه کارشناسان موسسه رازی موفق به ساختن واکسن موثر بر علیه نیوکاسل گردیدند به طوری که به مرور در سالهای بعد بیماری تا حد قابل توجهی مورد کنترل قرار گرفت و پس از یک توقف چند ساله در امر گسترش مرغداری جدید در اثر وجود بازار متناسب و تقاضای کافی برای فرآورده‌های طیور و همچنین وجود تخصص‌های لازم در داخل کشور تشکیلات دولتی و خصوصی دوباره شروع به فعالیت در این زمینه نمودند.

-۶ در سال‌های ۱۳۳۹ و ۱۳۴۰ و ۱۳۴۱ به ترتیب به عداد ۱۳۲۷۷۲۶‌ و ۱۱۶۳۲۱ و ۱۸۳۷۱۸۰ عدد جوجه یک روزه که اغلب از نژاد تخمی بودند توسط بخش‌های خصوصی و دولتی وارد ایران شد معهذا هنوز تولیدات طیور در شرایط تجاری بسیار کم بود به طوری که در سال ۱۳۳۹ نسبت تولید در مقداری‌های تجاری اطراف شهرها به کل تولید تخم مرغ۱/۰۱درصد بوده است .

-۷ در سال ۱۳۳۹ با تاسیس جوجه کشی نارمک متعلق به وزارت کشاورزی صنعت مرغداری نوپای ایران با ماشین‌های جوجه کشی بزرگ و همچنین تشکیلات تجاری تولید جوجه یک روزه به مقیاس وسیع آشنا گردید موسسه نارمک در تیر ماه ۱۳۴۰ با ظرفیت۲۲۹۶۱۶۰ تخم‌مرغ مورد بهره برداری قرار گرفت و در سال ۱۳۴۸ ظرفیت آن به۱۱۸۳۱۰۴۰ تخم مرغ رسانده شد این امر موجب تشویق راهنمایی بخش خصوصی گردید و به مرور تشکیلات عظیمی جوجه کشی و تولید جوجه یک روزه در اطراف شهرهای بزرگ به وجود آمد.

تخم مرغ جوجه کشی در مورد احتیاج ماشین‌های مزبور ابتدا از خارج و از مزارع بزرگ خارجی تامین می‌‌‌‌شد به طوری که در سال ۱۳۴۰ بالغ بر۱۴۱۰۵۰ودرسال۱۳۴۱. ۴۶۰۴۷۰ تخم مرغ جوجه کشی از خارج وارد ایران گردید این تخم مرغ‌ها به قیمت گزاف از کشورهایی مانند اسرائیل آمریکا و دانمارک و حتی چین ملی به ایران وارد می‌‌‌‌شد.

-۸ سال ۱۳۴۲ وزارت کشاورزی و همچنین بخش خصوصی به جای ورود تخم مرغ جوجه کشی که اغلب مستلزم پرداخت مبالغ زیادی از و اشکالات دیگر بود شروع به تهیه گلهای مخصوص تهیه تخم مرغ جوجه کشی(breeding) یا به اصطلاح گله‌های مرغ مادر نمود این قله‌ها که از نژادهای اصیل و خالص خارجی تهیه می‌‌‌‌شود به صورت جوجه یک روزه توسط مزارع مزبور از مزارع بزرگ خارجی خریداری و در ایران پرورش داده می‌‌‌‌شد از آنها تخم مرغ جوجه کشی تهیه می‌‌‌‌گردید با این طریق به طور قابل ملاحظه ای، مملکت از ورود جوجه‌های یکروزه و یا تخم مرغ جوجه کشی بی‌نیاز گردید و کمک فراوانی به گسترش و پرورش تجاری در اطراف شهرهای بزرگ مانند تهران اصفهان مشهد و شیراز و غیره نمود. به موازات این فعالیت‌ها در زمینه‌های دیگر مانند تهیه کن خانجات مواد غذایی داروها و وسایل نگهداری و غیره نیز پیشرفت چشمگیری حاصل شد.

-۹ در سال ۱۳۴۶ صنعت تولید غذای دام در ایران پا گرفت و کارخانه‌های غذایی طیور توسط وزارت کشاورزی در سعید آباد کرج تاسیس گردید و مقارن با آن کارخانجات بزرگ نظیر پارس و پرویمی و دانه داران و غیره در رشته تولید صنعتی غذای دام و طیور و فعالیت پرداختند.

-۱۰ در سال‌های ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۴ مجتمع‌های بزرگ مرغداری توسط بخش دولتی و خصوصی تاسیس و شروع به فعالیت و بهره‌برداری نمودند از جمله در سال ۱۳۵۱ شرکت ماکیدام با ظرفیت تولید ۸۰۰۰ هزارتن تخم مرغ و ۲۴۰۰ تن گوشت مرغ و۲۲۶۳۰۰تن خوراک مرغ در سال ۱۳۵۳ مجتمع عظیم سیمرغ برای تولید گوشت مرغ تخم مرغ و غذای مرغ مجهز به تشکیلات مرغ مادر جوجه کشی و تولید جوجه یکروزه و تشکیلات کشتارگاه و سردخانه در تهران اصفهان و کرمان و یزد و خراسان به صورت مجموعه ای زنجیره ای به فعالیت پرداخت به طوری که به صورت یکی از موسسات منحصر به فرد در خاورمیانه درآمد.

در سال ۱۳۵۴ مجتمع برکت در اطراف تهران با ظرفیت ۶۰۰ هزار مرغ مادر و ۶۲ دستگاه ماشین جوجه کشی و تولید ۵۰ می‌‌‌لیون جوجه در سال به وجود آمد، در همین سال‌ها مجتمع‌های مزبور هر یک دارای گله‌های مرغ مادر کارخانجات جوجه کشی مزارع پرورشی و بالاخره تأسیسات کشتارگاه و سردخانه و کادر فنی و علمی قوی به صورت مجموعه ای خودکفا در صنعت مرغداری در ایران به فعالیت پرداختند.

-۱۱ در سال ۱۳۵۵– کشتارگاه و تشکیلات بسته بندی و ذخیره تخم مرغ پردیس در کرج با ظرفیت تولید ۴۵ تن گوشت مرغ در روز و ذخیره ۶۰تن تخم مرغ به وجود آمد بدین ترتیب و قدم اساسی در مورد رفع نارسایی مارکتینگ تولیدات طیور برداشته شد

-۱۲ در سال ۱۳۵۶ برای اولین بار اجداد تخمی توسط شرکت مرغک وارد ایران گردید و مورد بهره برداری قرار گرفت و بدین ترتیب قسمتی از گله‌های مرغ مادر تخمی در ایران تولید گردید و گامی دیگر در جهت خودکفایی برداشته شد.

تاریخ مرغداری صنعتی بعد از انقلاب:

-۱۳ در سال ۱۳۵۸ تعداد زیادی از تشکیلات بزرگ و مجتمع‌های اداری بخش خصوصی مصادره و در اختیار دولت یا بانک‌ها و یا نهاد‌ها قرار داده شد به طوری که امروز دولت با بانک‌های نهادی مانند بنیاد مستضعفان و بنیاد شهید دارای تشکیلات عظیم مرغداری هستند و نقش مهمی را در تولیدات طیور در ایران دارا می‌‌‌باشد

-۱۴ در سال ۱۳۶۱ تشکیلات تولید لاین‌های گوشتی توسط وزارت کشاورزی در بابلکنار مازندران شروع به فعالیت نمود این طرح در سال ۱۳۷۰ به بهره‌برداری رسید و باید مملکت را از نظر تولید گله‌های مرغ اجداد و مرغ مادر گوشتی خودکفا نماید

-۱۵ در سال ۱۳۶۲ مجتمع پرورش مرغ اجداد و گوشتی در موسسه زیاران وابسته به وزارت کشاورزی در نزدیک قزوین به وجود آمد و به صورت رضایت بخشی به فعالیت پرداخت و در سال ۱۳۷۰ تشکیلات دیگری به منظور پرورش مرغ اجداد گوشتی در تبریز به وجود آمد و در سال ۱۳۷۱ به بخش خصوصی نیز اجاره فعالیت در زمینه پرورش اجداد و گوشتی داده شد.