ابریشم بافی در ایران

ایرانیان در دوره هخامنشیان ابریشم را شناخته و نسبت به تهیه و تولید انواع پارچه‌های ابریشمی تلاش و پافشاری داشته‌اند و یکی از عوامل پیدایش و پیشرفت صنعت ابریشم در ایران آن زمان وجود روابط بازرگانی ایران با کشورهای شرقی و در مسیر ارتباطی بین شرق و غرب قرار گرفتن آن و از همه مهمتر دسترسی مستقیم به جاده ابریشم می‌باشد. در همین دوران طبرستان (مازندارن و گیلان امروزی) از ولایات مهم ایران بود که قرن ها از مراکز عمده صدور ابریشم محسوب می‌شد.

دوره صفویه را می‌توان عصر شکوفایی این هنر صنعت نام برد. بطوریکه میزان تولید ابریشم در این زمان تا ۳۰۰۰ تن بر آورد شده است و مناطقی نظیر: مازندران ، خراسان ، اصفهان ، یزد ، کرمان و کاشان از جمله مراکز تولید پیله و ابریشم در آن زمان بوده اند.

اولین کارخانه مدرن ابریشم کشی ایران اولین بار اواسط قرن نوزدهم در دوره ناصرالدین شاه قاجار بنا شد که فعالیت آن پس از مدت کوتاهی متوقف گردید.

در زمان احمد شاه قاجار بیش از ۱۰۰ کارخانه ابریشم کشی در کشور به ویژه در گیلان تاسیس شد. و از این دوره صنعت تولید ابریشم در گیلان شکوفا گردید و سهم عمده تولید ابریشم ایران از این استان تامین می‌شد. در اواخر سلطنت قاجار به دلیل بی توجهی به این فعالیت و از طرفی شیوع بیماری مهلک پبرین مجددا دوره رکورد این صنعت شروع شد و میزان تولید ابریشم به کمتر از ۱۰۰ تن کاهش یافت، پس از شناخت عامل بیماری توسط لوئی پاستور این صنعت مجددا در ایران رونق گرفت.

امروزه این هنر ارزنده به لحاظ مشکلات اقتصادی، سال های زیادی است که از رونق افتاده و در شرایط حاضر فقط در معدود نقاطی از کشور به بافت پارچه‌های ابریشمی اقدام می‌گردد.

مواد و ابزار ابریشم بافی

مواد و ابزار ابریشم بافی شامل مواد اولیه (نخ ابریشمی ، نخ پنبه ای ، رنگ های گیاهی و معدنی) دستگاه سنتی و ابزار می‌باشد:

الف) مواد اولیه

مواد اولیه مورد استفاده در ابریشم بافی تقریبا فقط شامل نخ می‌گردد.

1. نخ چله، در زبان محلی به آن تانه ، گوله نخ یا نخ گرد می‌گویند و جنس آن از ابریشم بوده و تاب این نخ ۴ یا ۵ لا است. ابریشم بافان استان نخ چله را از پیله های ابریشم که خود پرورش می‌دهند تهیه می‌کنند.
2. نخ ابریشم
3. ابریشم جفت بافت
4. نخهای طلایی و نقره ای رنگ
5. رنگ

شامل رنگ طبیعی و رنگ شیمیایی بوده و برای رنگرزی نخ ها از آن استفاده می‌شود.

ب) دستگاه بافت :

کارگاه که از چند قسمت تشکیل شده است و در دو نوع زمینی یا چاله ای و سطحی یا بدون چاله نصب می‌شود. اجزای آن شامل موارد زیر است:

1. نورد : کارکرد آن در کارگاه محکم کردن نخ ابریشم و تابیدن پارچه بافنده به دور آن و ردیف کردن نخ ها جهت بافندگی است.
2. نورد گردان : چوبی که بوسیله آن نورد را می‌گردانند.
3. پایه : دستگاه بافندگی دارای شش پایه چوبی می‌باشد. دو پایه در جلو و پشت، دو پایه برای نگه داشتن نورد و دو پایه برای متصل کردن پدال به زمین است.
4. شانه : وظیفه شانه این است که پس از عبور پود از تارها آنها را محکم به هم بکوبد.
5. قرقره : ابزاری است که به صورت جفت در بالای گورد قرار می‌گیرد. وظیفه آنها تنظیم کار گورد است. طول آنها ۲۲ سانتیمتر و عرض آنها ۶.۵ سانتیمتر بوده و تماما از چوب ساخته شده اند.
6. پدال : از چوب ساخته شده است و با شکلی شبیه پدال و وسایل نقلیه در پائین دستگاه بافندگی قرار دارد. وظیفه آنها کشیدن گوردها به پائین بوده و عموما طول آنها ۲۷ سانتیمتر و عرض آنها ۹ سانتیمتر است.

ج) ابزار

1. ماکو : چوبی که ماسوره در داخل آن قرار گرفته و پود را از بین تار ها عبور می‌دهد.
2. ماسوره کوچک : ساخته شده از نی است و نخ های بافندگی (پود) به دور آن پیچیده شده و برای بافندگی در داخل ماکو قرار می‌گیرد. طول آن ۷ سانتیمتر و قطر آن ۱.۵ سانتیمتر است.
3. ماسوره بزرگ : طول آن ۱۰ سانتیمتر و قطر آن ۲ سانتیمتر است و نخ چله بدور آن پیچیده می‌شود.
4. گورد : ابزاری است که از ترکیب سه نی و نخ های پنبه ای ساخته شده است. قسمت بالا به قرقره و از پائین به پدال دستگاه بافندگی متصل می‌باشد. وظیفه گورد بالا و پائین بردن تارهای بافندگی جهت عبور دادن پود است.
5. چرخ : برای آنکه نخ ها را داخل ماسوره بپیچند از دستگاهی استفاده می‌شود که به آن چرخ گویند.

مراحل کار ابریشم بافی

1. برای چله کشی در بافت پارچه‌های ابریشمی از روش چله دوانی استفاده می‌شود به این طریق که به تعداد مورد نیاز پایه های چوبی در زمین نصب می‌کنند فاصله بین هر دو میله ۲۰ سانتیمتر در ۱.۵ متر است نخ های ابریشمی رنگین را با هم کشیده و به ترتیب از میله اول پیچیدن را آغاز می‌کنند.
2. این عمل را آنقدر ادامه می‌دهند تا تعداد تارهای آن ها به ۸۰ تار برسد در ابریشم بافی هر ۸۰ تار یک چله به حساب می‌آید و برای بافت از ۱۰ چله استفاده می‌کنند در پایان کار تارها را به صورت یک کلاف بزرگ جمع آوری کرده و به روی دستگاه ابریشم بافی سوار می‌نمایند.
3. سپس تارهای ابریشم گلوله شده را بین نخ‌های پنبه‌ای که به دورنی متصل است عبور می‌دهند.
4. پس از آماده شدن دار، بافنده بافت را با فشار پدال شروع نموده وموجبات بازشدن تارها از هم، و عبور پود از آن فضا را فراهم می‌سازد.
5. آنگاه شانه را محکم برروی پودها می‌کوبد.
6. به همین ترتیب با تکرار این مرحله طرح خاصی که از قبل طراحی شده بافته می‌شود. لازم بذکر است در بافته های ترکمنی و رامیان اختلافاتی در زمینه طرح و رنگ وجود داشته است. بعنوان مثال در بافته های ترکمنیبیشتر از طرح راه راه عمودی و حاشیه دار استفاده می‌نمایند اما در مناطق رامیان و مینودشت اغلب از چهارخانه و حاشیه دار بهره می‌گیرند.
7. شما برای یادگیری کامل تر در زمینه آموزش ابریشم بافی به این سایت مراجعه کرده.

کاربرد ابریشم بافی

۱) پارچه بافی

ابریشم هم در بافت پارچه‌های لطیف و خنک مناسب فصل گرما و هم در لایه آستر خزهای زمستانی به عنوان عایق حرارتی گرم مورد استفاده قرار داشته است. از موارد دیگر مصرف ابریشم بافی می‌توان به لبه یقه، سرآستین و پیش سینه لباس‌های محلی فاخر اشاره کرد.

۲) شعر بافی

به موی انسان یا حیوان شَعر گفته می‌شود، و در اصطلاح بافندگی، شَعر نوعی پارچه است که با مو یا ابریشم و با دستگاه بافندگی چهاروردی بافته می‌شود. شعربافی از جمله هنرها و صنایعی است که حدود ۱۵۰سال پیش، به وسیله دستگاهی انجام می‌شد.

در حقیقت شعر بافی بعد از قالی بافی رایج ترین حرفه در کاشان بوده است و هنوز کارگاه هایی در محلات قدیم باقی مانده که پیرمردها در آنها پشت دستگاه های شعر بافی تارها را می‌بافند و هر چند بار که شکل کار دستگاه را توضیح میدهند کمتر میفهمی؛ دستگاهی به ظرافت یک دستگاه پیانو و پیچیدگی دستگاه چاپ. به هر دستگاه شعر بافی یا مخمل بافی کارخانه می‌گفتند.

۳) مخمل بافی

مخمل پارچه ای است که از نخ ابریشم یا پنبه تهیه می‌شود که یک روی آن صاف و روی دیگر آن دارای پرزهای کوتاه، متراکم، لطیف، نزدیک به هم و به یک سو خوابیده است. به عبارت ساده تر مخمل نوعی جامه پرزدار است. هنرمندان برای تولید این پارچه از ابریشم طبیعی استفاده کرده و نقش های اصیل و سنتی به وجود می‌آورند.

۴) فرش بافی

فرش های ابریشمی، نه تنها به دلیل بافت ریز و ویژگی های درخشان و صیقلی کرک، بلکه به دلیل کیفیت رنگشان، مجلل هستند. جلوه های خوشرنگی که ابریشم دارد به هیچ وجه با بهترین پشم قابل قیاس نیست. ابریشم یک الیاف جادویی است که به طور باور نکردنی نازک و فوق العاده قوی است. امروزه بافت فرش و قالی ابریشمی بسیار رونق دارد و قالی ابریشمی ایران به کشورهای مختلف جهان صادر می‌شود.