تاریخچه نوغانداری
كرم ابريشم از زمانهاي قديم در مشرق ، مغرب و شرقي آسيا در روي درختان توت بطور وحشي زندگي ميكرد ه و از برگهاي درخت توت تغذيه مينمود .
پیشینه نوغانداری
در مورد اهلی شدن کرم ابریشم در زمانهای قدیم داستانهائی نقل شده است و آنچه مسلم است این حشره اولین بار در چین اهلی شد و میگویند در حدود ۴۶۰۰ سال پیش یکی از ملکههای چینی بنام سی لین شی ضمن گردش در جنگل بروی شاخهها و برگهای درختان توت متوجه تارهای نازکی شدکه کرم ابریشم تندیده بود ملکه با جمع آوری این تارها و بافتن آنها پارچهای نازک و لطیفی تهیه کرد که تا ۳۰۰۰ سال فقط در انحصار دربار چین قرار داشت بطور کلی پرورش کرم ابریشم مختص اعیان و اشراف و شاهزادگان چین بود و افتخاری برای آنان محسوب میشد و اسرار پرورش کرم ابریشم به هیچ وجه افشاء نمی گردید . تا اینکه در سال ۴۱۶ میلادی شاهزاده خانم چینی که با امیر ختن ازدواج کرده بود شیوه پرورش کرم ابریشم را به مردم ختن آموخت و این شیوه در این کشور متداول گردیده .
در بعضی از کتابهای قدیمی نیز ذکر شده که در مناطق ساحلی در یای خزر پرورش کرم ابریشم معمول بوده است منجمله ماسون محقق روسی معتقد است که پرورش کرم ابریشم قبل از قرن شیشم در ناحیه مرو معمول گشت و از آنجا به گرگان و سواحل جنوبی در یای خزر ( مازندران و گیلان ) نفوذ کرد .
بیشتر محققان معتقدند که در فاصله قرن ششم و دهم میلادی نوغان داری رفته رفته از مرو به گرگان و از آنجا به طبرستان و دیلم و گیلان و دیگر نواحی مجاور کرانه جنوبی در یای خزر رخنه کرد.
برخی تصور میکنند پرورش کرم ابریشم در قرن یازدهم میلادی در گیلان متداول شده باشد در سال ۱۶۳۸ میلادی بنا به گفته آدم اولیاریوس در گیلان ۸۰۰۰ عدل ابریشم بدست میآمد و در سال ۱۶۷۱ میلادی به گفته شادرن ۱۰۰۰۰ عدل حاصل میشده ( و کفته اولیا ریوس هر عدل ۲۱۶ فونت و ۶ فونت یک من تبریز ) از آغاز قرن هیجدم میلادی صنعت نوغانداری گیلان رفته رفته به سستی گرائیده و مقدار محصول ابریشم به ۳۲۳۳۰ من تبریز تنزل کرد. در اوایل همین قرن بود که در فرانسه بیماری نا معلومی در کرم ابریشم پدیدار شد و محصول پیله رو به کاهش گذاشت. این بیماری به ایران نیز کشیده شد و بعدها بر اثر مجاهدت دانشمند معروف فرانسه لویی پاستور ریشه این بیماری کشف گردید . بنابراین پاستور نه تنها با کشف علمی خود خدمت بزرگی به عالم بشریت کرد بلکه با کشف علمی پبرین به عنوان ناجی نوغان نیز شناخته شد .
به هر حال در زمان صفویه کار نوغان و تهیه ابریشم در ایران رونق فراوانی داشته و ابریشم خام از ایران به ممالک اروپایی صادر میشده و بعد در قرن نوزدهم اندکی نوغانداری در گیلان ترقی نمود و پس از نشیب فرازها در سال ۹۱/۱۸۹۰ مقدار ابریشم خام گیلان به حدود ۷۰۰۰۰ من تبریز رسید و سپس بر اثر شیوع بیماری پبرین در ایران مجدداً دوران سقوط را پیمود از آن پس وارد کردن تخم نوغان موسون از بیماری از اروپا و ترکیه عثمانی و ژاپن آغاز و بار دیگر پیشرفتی در صنعت نوغان حاصل گردید .
تخم نوغانهای وارداتی از طریق بازرگانان ایرانی و تجار خارجی مقیم ایران وارد و در واحدهای پرورش کرم ابریشم میرسید و سپس محصولات فراوردهای تخم نوغان مجدداً از طریق همان تجار به کشورهای خارجی صادر میگردید .
این روش سالیان متمادی ادامه یافت تا آنکه انحصار تولید و تجارت تخم نوغان در زمان قاجاریه برای یک دوره طولانی ۵۰ ساله که محتشم السلطنه واگذار گردید واین شخص برای اداره امور اقدام به تاسیس موسسه نوغان نمود از این زمان به بعد تهیه تخم نوغان در داخل و واردات آن تحت نظر مستقیم موسسه مزبور بوده است. موسسه نوغان دراین زمان با وجود استفاده از تجارت و مهارتهای متخصصین در امور اجرائی به نتایج ثمر بخش نرسید از این زمان تا سال ۱۳۰۰ از تهیه تخم نوغان صرفنظر شد و موسسه نوغان فعالیتهای خود را تنها به بازرسی تخم نوغانهای وارداتی که فاقد بیماری مسری باشند منحصر نمود.
بارها اقداماتی برای تهیه نوغان در ایران صورت گرفته که در مراحل اولیه با نا کامی روبرو میشد در صورتیکه دراین زمان میزان تخم نوغان به ۱۰۰هزار جعبه میرسید که تا اینکه در حدود سال ۱۳۱۵کار تهیه تخم نوغان در ایران به موفقیت هائی نائل شد ودر همین زمان هم کار خانه حریربافی چالوس ایجاد گردید هدف از تاسیس این کارخانه توسعه پرورش تخم نوغان و کرم ابریشم در سطح کشور تولید انواع منسوجات ابریشمی برای مصرف داخل و صدور مازاد آن بخارج بود.
ایجاد این کارخانه وبهره گیری از آن مصادف با شروع جنگ جهانی دوم و ساخت الیاف مصنوعی بود و از آنجاییکه قیمت منسوجات تهیه شده از الیاف مصنوعی حدود ۵ برابر کمتر از قیمت پارچههای بافته شده از ابریشم طبیعی بود کارخانه مزبور نا گزیربه متوقف ساختن فعالیتهای خود شد . در همین زمان برای اینکه کیفیت پیله بهبود پیدا کند موسسه نوغان موفق شد کلیه تخم نوغانهای وارده به کشور تحت کنترل درآورده و از ورود تخم نوغان مریض به کشور جلوگیری کند لیکن با وجود کمکهای متخصصان فرانسوی و یونانی و همچنین کار شناسان ایرانی نتوانست تخم نوغانهای مرغوب و مطابق با استانداردهای خارجی تولید کرده و اصولا پرورش در این زمان به نوغانداران آموزش داده شد .
این موسسه (موسسه نوغان ) تا سال ۱۳۵۲به عناوین گوناگون نام گذاری و تحت نظر وزارت خانههای مختلف بکار خود ادامه داد تا سال ۱۳۵۲اداره نوغان تحت عنوان شرکت پیله ور به سازمان گسترش و نو سازی صنایع ایران ملحق گردید وشرکت مزبور فعالیت تولید و واردات تخم نوغان و پیله ابریشم و توزیع آن و همچنین سرپرستی کارخانه ابریشم کشی رشت را نیز بعهده داشت تازمانیکه بعد از انقلاب در سال ۱۳۵۹به تصویب شورای انقلاب اسلامی ،قسمت کشاورزی پیله ور با دو شرکت جدیدی که در سال ۱۳۵۲ به نامهای شرکت ابریشم گیلان و مجتمع ابریشم تاسیس گردیده بود ادغام که هرکدام امکانات فنی چندی که در اختیار داشتند تشکیل شرکتی بنام شرکت ابریشم ایران دادند که شرکت جدید تنها شرکتی است دولتی که کلیه فعالیتهای مربوط به ابریشم را زیر نظر دارد .
تولیدات جهانی و جایگاه ایران
تولید نخ ابریشم چین معادل ۱۷۰۰۰۰ و کشور هند ۲۸۵۲۳ تن میباشد. چین با ۸۴/۱ درصد از کل تولید نخ ابریشم در جهان حائز رتبه اول و به ترتیب هند، ازبکستان و تایلند با ۱۴/۱، ۰/۶ و ۰/۲ درصد در مقامهای دوم تا چهارم دنیا قرار دارند. بیش از ۹۰ درصد تولیدات پیله و ابریشم جهان در آسیا متمرکز شده و ایران حائز رتبه هشتم تولید جهانی نخ ابریشم میباشد. تنزل مقام ایران متعاقب بیش از یک دهه رکود تولیدات ابریشمی در گذشته بوده است. یادآوری مینماید که مقدار تولید تخم نوغان در دهه هفتاد از حدود دویست هزار جعبه به کمتر از سی هزار جعبه در سالهای اخیر رسید. کاهش میزان تولید متاثر از عوامل مختلفی است که به ترتیب با منحصر شدن مصرف محصول نهایی به صنعت فرش کشور و ناشی از کاهش سهم ایران در صادرات فرش (به دلیل تحریمها و …)، تغییرات در وضعیت بازار جهانی پیله و ابریشم و رشد سریع سایر کشورهای حاشیه خزر و موضوع رقابت، کاهش علاقهمندی نوغانداران و سایر مسائل اقتصادی متاثر از شرایط بازار تسریع یافت.
حج تولیدات داخلی طی سالهای اخیر و وضعیت فعلی کشور
بر اساس آمار رسمی، حجم تخم نوغان مورد مصرف نوغانداران طی ۱۵ سال گذشته رکود قابل توجهی را تجربه نمود بطوریکه از عدد ۲۰۰/۰۰۰ جعبه در اواخر دهه هفتاد که همگی مشتمل بر هیبریدهای تجاری تولید داخل بود به کمتر از ۲۰/۰۰۰ هزار جعبه در سال ۱۳۹۱ تقلیل یافت. در سالهای اخیر که تولید پیله و ابریشم در ایران کاهش معنیداری را به خود دید، قیمت پیله تولید شده نتوانست پاسخگوی زحمات کشاورزان باشد. ایران با توجه به کیفیت تخم نوغان داخلی خود که از قدرت رقابت بالایی برخوردار است، در دهه ۸۰ یکی از صادرکنندگان تخم نوغان به کشورهای آسیای میانه بود، اما متأسفانه به دلیل عدم برنامهریزی مطلوب در آن زمان این بازارها از دست رفت.
در سال ۱۳۹۵، حجم پیله تَر تولید شده معادل ۹۲۳/۴ تن، پیله خشک ۳۶۹/۳۶ تن، ابریشم استحصالی ۱۴۷/۷ بود. میانگین تولید پیله به ازای هر جعبه تخم نوغان ۳۲/۹۵ کیلوگرم به ثبت رسید. توضیح این نکته ضروری مینماید که شاخص عملکرد تولید پیله در هر جعبه طی دهه ۷۰ کمتر از ۲۵ کیلوگرم بود ولیکن با انجام پروژههای متعدد اصلاح نژادی طی سالیان متمادی در مرکز تحقیقات ابریشم کشور، ضمن تولید هستههای فناورانه و ارائه رایگان آنها به دستگاههای اجرایی با تولید هیبریدهای تجاری پرمحصول و مقاوم شده، مطابق گزارش رسمی مرکز توسعه نوغانداری کشور در سال ۱۳۹۵، به عدد ۳۲/۹ کیلوگرم پیله در هر جعبه رسید بدین ترتیب شاخص عملکرد بطور معنی داری ارتقاء یافت. در همین سال ۱۸۴۷۵ خانوار به امر نوغانداری اشتغال داشتند. سطح توتستانهای کشور ۱۴۷۵۰ هکتار و استانهای گیلان، خراسان و مازندران به ترتیب با ۶۰۶۵، ۴۹۷ و ۴۷۵ هکتار توتستان بیشترین سطح را به خود اختصاص دادند. حجم پیله تولید شده بدون نیاز به دخالت دولت برای خرید تضمینی پیله نوغانداران، کلاً توسط بخش خصوصی خریداری شد که نشان از علاقه مندی و نیاز بازار بوده و لذا این امر مثبت تلقی میگردد. همچنین در چند استان که قبلاً سابقه چندانی نداشتند فعالیت نوغانداری صورت گرفت. نیاز صنعت فرش کشور به نخ ابریشمی سالانه بیش از ۱۲۰۰ تن میباشد درحالیکه اگر تمام پیله تولیدی کشور در سال ۹۵ به نخ تبدیل شده باشد، کمتر از ۱۵۰ تن نخ تامین میگردد که جوابگوی نیاز داخلی مصرف نخ در صنعت فرش نمیباشد.
در سال ۱۳۹۶، علی رغم تامین هستههای فناورانه نوغان بصورت رایگان توسط مرکز تحقیقات ابریشم و بر اساس اعلام نیاز دستگاه اجرایی، تولیدکنندگان بخش اجرا تنها امکان رفع نیاز نیمی از مصرف کشور را یافتند و به ناگزیر، حدود ۵۰ درصد تخم نوغان کشور از طریق واردات از کشور چین تامین شد.
از مجموع ۲۸۱۶۲ جعبه تخم نوغان توزیع شده در سال ۱۳۹۶ حدود ۱۳۷۱۱ جعبه از طریق واردات از کشور چین تامین گردید. به دلیل تشخیص بیماری پبرین ۴۵۹۵ جعبه تخم نوغان داخلی که میان نوغان داران توزیع شده بود مشمول خسارت گردید لیکن علی رغم پرورش ۲۳۵۶۷ جعبه تخم نوغان عاری از هر گونه بیماری تولید داخل و خارج، میانگین ۳۶ کیلوگرم پیله در هر جعبه ثبت گردید و حدود ۸۵۰ تن پیله تر در کشور تولید شد و مضافا ۱۸۴۸۳ خانوار در پرورش کرم ابریشم مشارکت داشتند.
اما در سال ۱۳۹۷با افزایش ۱۱۰ درصدی قیمت تضمینی پیله تر ابریشم طی چهار سال اخیر، قیمت تضمینی پیله تر به ۱۸۱۰۴ تومان رسید.
به گزارش روابط عمومی معاونت امور تولیدات دامی وزارت جهاد کشاورزی، رئیس مرکز توسعه نوغان داری کشور از توزیع ۲۶ هزار جعبه تخم نوغان در میان نوغانداران ۲۲ استان خبر داد. وی گفت براین اساس بالغ بر ۹۶۵ تن پیله تر ابریشم تولید و وارد بازار شده است. علی رغم برخورداری پیله تر ابریشم از قیمت تضمینی معادل ۱۸۱۰۴ تومان خوشبختانه واکنش بازار به گونه ای بود که در سال ۱۳۹۷ به طور متوسط هر کیلو پیله تر ابریشم ۳۴ هزار تومان از نوغاندارن خریداری میشد و لذا این امر میتواند نوید بخش توسعه نوغانداری در سالهای آتی باشد. با تولید ۹۷۸ تن پیله تر ابریشم، پیرو افزایش قیمت پیله در سال ۱۳۹۷ درآمد نوغانداران بیش از ۵۵ درصد افزایش یافته است.
همچنین تعرفه واردات نخ ابریشم در سال ۱۳۹۷ از ۱۵ درصد به ۲۶ درصد رسید. ارزش پیله تولیدی کشور در سال ۱۳۹۷ در حدود ۳۳ میلیارد تومان برآورد میگردد که در مقایسه با سال۱۳۹۶، ۱۱۵ تن افزایش را نشان میدهد.
بدلیل عدم امکان تولید در خطوط پایین دستی دستگاه اجرایی متناظر(مرکز توسعه نوغانداری) متاثر از بیماری، کاهش راندمان تولید در خطوط پایین دستی تولید و مضافا تعداد اندک نیروهای فنی و مستهلک شدن امکانات تولید که در اختیار دستگاه اجرایی قرار دارد، پیش بینی میگردد بخش مهمی از نیاز مصرفی نوغانداران در سال ۱۳۹۸ بصورت اجتنابناپذیر از خارج از کشور وارد شد. جدول ذیل میزان توزیع تخم نوغان در کشور را به انضمام هستههای فناورانه نوغان اجداد و پایه که بصورت رایگان توسط مرکز تحقیقات ابریشم برای دستگاه اجرایی متناظر تامین شده نشان میدهد.