تاریخچه عطر سازی در ایران
در سرزمین ما، ایران که خود از گهوارههای کهن تمدن در تاریخ بشر به شمار میآید، عطریات و مواد خوشبو، از قدیم تا به امروز، با زندگی و تاریخ ما عجین شده است. دلیل این امر آن است که ایران، از همان دوران کهن تمدن خود، در زمره یکی از مهمترین مراکز تولید روغنها و اسانسهای معطر گیاهی بوده است، تا جایی که ایرانیان باستان، با استفاده از دقت، ظرافت طبع و روح زیبایی شناسانه ایرانی خود، در صنعت ساخت روغنهای معطر تا جایی پیشرفت کردند، که صنعت عطرسازی رایج در آن دوران را به هنری ظریفه تبدیل کردند. عطرسازان ایرانی با خیساندن گلها و گیاهان معطر در روغنهای اشباع شده و نیز ترکیب این روغنها با یکدیگر، عطریات مطبوع و جذابی آفریدند که در سراسر جهان و برای مواقع و شرایط مختلف به کار میرفت.
کاربردهای عطر در تاریخ ایران
در حدود ۲۵۰۰ سال پیش ایرانیان باستان از عطر و مواد خوشبو کننده به صورت زینتی و تجملاتی استفاده میکردند. ایرانیها روزانه بدنشان را با مواد معطر شست و شو میدادند و همچنین در نوشیدنیهای خود از عناصر خوشبو استفاده میکردند. کشورمان ایران از دوران باستان یکی از مهمترین مراکز تولید روغنها و عصارههای معطر گیاهی بوده است. عطرسازان ایرانی با خیساندن گلها و گیاهان معطر در روغنهای اشباع شده و ترکیب آنها با یکدیگر، عطریات مختلفی درست میکردند که در سراسر جهان مورد استفاده قرار میگرفت.
نقش دانشمندان ایرانی در توسعه صنعت عطرسازی
تولید و کار با عطر یک حرفه قدیمی و بهتر بگوییم باستانی است، که نیاز به طبعی لطیف و هنری و مهارت و دانشی خاص و ویژه دارد. مصریها، یونانیها و رومیها همگی با روشهای تولید عطر آشنا بودند، اما جالب است بدانید، که تقطیر سیستماتیک عطرها در قرون وسطی به وسیله دانشمندان ایرانی کشف و انجام شد. همان طور که گفتیم، در ایران، در اواخر هزاره چهارم پیش از میلاد در محوطه باستانی سیلک تُنگهای کوچک از جنس مرمر کشف شده که مخصوص نگهداری عطر بودند و این یکی از نشانههای اهمیت دادن ایرانیها نسبت به عطر و رایحه خوش است.
قدمت عطر سازی در ایران
ابن سینا پزشک و دانشمند بزرگ و ایرانی، اولین مبتکر روش تقطیر بود. او روش عصاره گیری از گلها با استفاده از تقطیر را که امروزه به طور معمول در جهان مورد استفاده قرار میگیرد، برای اولین بار مورد استفاده قرار داد. اولین تجربه عطرسازی ابن سینا استفاده از گل رز بوده است. روشهای تقطیر در کشورهای شرقی به طور قابل توجهی صنعت عطرسازی و به خصوص علم شیمی را در جهان غرب تحت تأثیر قرار داده است. زکریای رازی دانشمند بزرگ ایرانی نیز با کشف الکل، نقش بسیار مهمی در توسعه صنعت عطر و ادکلن و توسعه آن داشته است.
سندهای تاریخی کشف شده درباره استفاده ایرانیان از عطر
در فهرستی که به دست اسکندرمقدونی، از بخشی از اموال داریوش سوم تهیه شده است، به نام ۱۴ عطرساز اشاره و به طور کلی عنوان شده است، که ۴۰ نفر عطرساز، همواره همراه شاه بودند، تا شاه، به عطریات و رایحههای مورد نیاز و مورد علاقه خود همیشه و همه جا دسترسی داشته باشد. ابویوسف کندی شیمیدان عرب درقرن نهم میلادی کتابی درباره عطرها به نام شیمی عطر و تقطیر نوشته است. در این کتاب بیش از حدود صد دستورالعمل برای تهیه انواع روغنهای معطر و همچنین بیش از صد روش و دستور برای عطرسازی و ساخت تجهیزات عطرسازی به طور دقیق عنوان و نوشته شده است.
عطر سازی در تاریخ ایران
در زمان هخامنشیان پادشاهان هخامنشی، ملکههایشان و سایر درباریان از عطرها و روغنهای معطر برای خوشبو و براق کردن موی سر خود استفاده میکردند. مورخین از عطر فوقالعاده گرانبهایی به نام لبی زوس (Labyzos) یاد میکمند که برای آرایش موهای خشایارشاه مورد استفاده قرار میگرفته است در یکی از نقوش باستانی کشف شده از تخت جمشید، تصویری از پادشاه هخامنشی وجود دارد، که در پشت سر وی دو خدمتکار ایستادهاند و یکی از آنها حوله و عطردان و دیگری عوددان و عودسوز در دست دارد.
تاریخ عطرسازی ایران پس از هخامنشیان
پس از دوران هخامنشی و در دیگر دورانهای تاریخ ایران باستان نظیر پارتی و ساسانی، روغنهای معطر همچنان به عنوان جزء جدایی ناپذیر زندگی و آداب مذهبی ایرانیان مورد استفاده قرار میگرفتند، چنان که در دوران پارتی از روغنها و اسانسهای معطر برای تکمیل آرایش چهره زنان، پادشاهان و روحانیان زرتشتی استفاده میشد. در دوره ساسانیان تجارت عطریات و موادی چون عود، صندل و کافور که از هند به ایران وارد میشدند، تجارتی پرسود بود. خلفای اموی و عباسی که شیفته تجمل و اشرافیت در دربار پادشاهان باستانی ایران بودند، موی سر و ریش خود را به تقلید از آنان، با مشک سیاه میکردند.
در این ادوار، ایران همچنان به عنوان یکی از مراکز معتبر عطرسازی جهان شناخته میشد. آن زمان در ایالتهای مختلف ایران، روغنهای معطر گوناگونی از قبیل عطر بنفشه، عطر نرگس، عطر سوسن، عطر زنبق، عطر مورد، عطر مرزنجوش، عطر بادرنگ و عطر بهارنارنج تهیه و به کشورهای مشرق زمین، صادر میشد. عطری که از خیساندن گلبرگهای گل سرخ، در روغنهای مخصوص و در فیروزآباد فارس به عمل میآمد، نیز از همین دسته عطرها و بسیار معروف بود.
ایرانیان علاوه بر گلهای معطر یاد شده که از گلبرگهای آنها برای تهیه روغنهای معطر استفاده میکردند، از صمغ گیاهانی نظیر کافوری یا چوب درختانی نظیر صندل و آبنوس و تخم گلهایی نظیر آنچه که از درخت بان به دست میآمد، نیز عطرهای گوناگونی تهیه و تولید میکردند. در آن زمان عطرهایی که از چوبهای معطر تهیه میشد، عمدتا از طریق تقطیر به دست میآمد.
تاریخ عطرسازی ایران
هر چند که امروزه، ایران در زمینه عطرسازی و تولید عطر و ادکلن، حرفی برای گفتن ندارد و این هنر و مهارت و صنعت تاریخی به مرز فراموشی رسیده است، اما هنوز عطرسازان ایرانی و ماهر زیادی در سایر کشورهای دنیا زندگی میکنند، که در تولید عطرهای معروف زیادی نقش داشتهاند و ذوق و هنر ایرانی را در عطرسازی جهان زنده کردهاند.
امروزه دیگر، مانند دوران گذشته، نمیتوان از مهارت عطرسازی ایرانیان در کشور سخن گفت و عطرسازی منحصرا در کشورهای اروپایی مختلفی مانند فرانسه و ایتالیا ادامه دارد. با این حال، امید است، که نسل جوان و جدید کشورمان، با پرداختن به این هنر جذاب و دوست داشتنی، هنر تاریخی عطرسازی را که مانند یک میراث ارزشمند قدیمی و خاک خورده نادیده گرفته میشود، آن را دوباره به یاد آورند و زنده کنند.
شرکتهای عطر سازی در ایران
امروزه شرکتهای عطر سازی در ایران تلاش زیادی در زمینه تولید عطر باکیفیت میکنند. نگاهی به تاریخچه عطر سازی و تاریخچه ادکلن در جهان نشان میدهد که ایران همواره در این راه یکی از سردمداران بوده است. البته تاکنون ایران نتوانسته مانند سایر کشورهای موفق در این زمینه، برند عطر جهانی و مشهوری تولید و عرضه کند.
شرکت عطر اسکوپ
شرکت عطر اسکوپ تمام تلاش خود را کرده است که انواع متفاوتی از عطرهای جیبی زنانه و مردانه را مشابه عطرهای معروف جهان تولید کند. قیمت معقول این برند در ایران آن را بسیار محبوب کرده است.
کارخانه عطر هلنسا
شرکت عطر اتحاد پایتخت که یکی از چند وارد کننده عمده اسانس در ایران محسوب میشود، در سال ۱۳۸۸ تصمیم به تولید محصولات انحصاری خود با نام تجاری هلنسا گرفت. اسانسهای این شرکت از سه کارخانه مان فرانسه، شارابوت فرانسه و کاربونل اسپانیا وارد کشور میشود.