آفات و بیماریهای گندم و نحوه مبارزه با آنها

معرفی آفات خطرناک گندم

همان‌طور که پیش‌تر به این موضوع اشاره کردیم، در کنار عوامل محیطی و بلایای طبیعی مهم‌ترین عامل آسیب‌رسان به گندم‌ها آفات گندم هستند. این حشرات به شکل سریعی در میان محصول زراعی پخش شده و کاملا تدریجی جلوی رشد محصول را می‌گیرند. از میان آفات می‌توان به شته‌ها، سوسک برگ‌خوار اروپایی، ملخ‌ها و سن اشاره کرد. هر کدام از این آفت‌ها در مرحله خاصی از رشد به محصول حمله می‌کنند.

سوسک برگ خوار

منشأ اولیه این سوسک، آمریکای شمالی و در ایالات متحده است. این آفت اولین بار نزدیک به ۶۰ سال پیش در ایالات غربی کشور آمریکا کشف شد. این سوسک نه تنها از گندم بلکه از غلات دیگر مانند جو هم تغذیه می‌کند و در هنگام حمله این آفت، مکانیزم فتوسنتز گندم دچار ایراد می‌شود. می‌توان گفت آسیب این حشره به گندم بسیار بالاست و پس از حمله، کیفیت گندم به شدت پایین می‌آید.

همان‌طور که پیش‌تر اشاره کردیم این گیاه با کند کردن مکانیزم فتوسنتز جلوی رشد گندم را می‌گیرد. در بررسی‌های مختلف علمی تخمین زده شده است که با شیوع این آفت، رشد گندم تا هفتاد درصد کاهش می‌یابد. به همین علت، این آفت یکی از خطرناک‌ترین آفات برای گندم شناخته شده است.

لاروهای سوسک گندم در اوایل سال به عمق خاک نفوذ می‌کنند. این نوع از آفات توانایی این را دارند که تا ۲۰ متری زیر زمین نیز بروند. در این مرحله این سوسک‌ها از برگ‌هایی که به تازگی رشد کرده‌اند، تغذیه می‌کنند. این تغذیه فرایند رشد این آفات را تکمیل کرده و آنها را تبدیل به آفات کامل می‌کند. با گرم شدن هوا این سوسک‌ها به تکامل می‌رسند و شروع به تغذیه از خوشه گندم می‌کنند. برای از بین بردن این آفت می‌توان از سم دلتا مارین استفاده کرد.

شته گندم

یکی از آفاتی که می‌تواند آسیب جدی به گندم وارد کند، شته‌ها هستند. این نوع از آفات گندم با حمله به گیاه باعث آسیب به خوشه‌ها و از بین رفتن توانایی گرده‌افشانی در گندم می‌شوند. این آفت بیشتر در مرحله ابتدایی رشد گندم شیوع پیدا می‌کند. ذکر این نکته حائز اهمیت است که شته‌ها در مراحل میانی رشد گندم نیز ممکن است به گیاه حمله کنند.

برخی از شته‌ها علاوه بر آسیب‌رسانی مستقیم به گندم، ویروس موزائیک را نیز به این گیاه انتقال می‌دهند. این شته‌ها به عنوان شته برگ یولاف شناخته می‌شوند. از دیگر انواع شته‌های گندم می‌توان به شته سبز و شته سم اشاره کرد. نحوه آسیب هر یک از این آفات متفاوت است. در واقع می‌توان گفت مکانیزم حمله هر یک از این شته‌ها منحصر به فرد است و شته‌ها در نهایت فرایند فتوسنتز را متوقف می‌کنند. برای از بین بردن و مهار این آفت سم پریمرکاپ توصیه می‌شود.

یکی از ویژگی‌های گندم‌هایی که مورد حمله این شته‌ها قرار گرفته‌اند، تغییر رنگ گیاه گندم است. این شته‌ها رنگ گیاه را به مرور تغییر داده، به‌طوری‌که در ابتدای حمله، این شته‌ها رنگ گیاه گندم را از سبز به زرد تغییر می‌دهند. این رنگ پس از مدتی قهوه‌ای و درنهایت سیاه می‌شود. اگر چه این نوع از آفات گندم بسیار خطرناک شناخته شده‌اند، اما میزان آسیب‌رسانی این آفت به گندم به نژاد شته‌ها بستگی دارد. به‌طورکلی تخمین زده می‌شود که شته‌های گندم می‌توانند بیش از نیمی از محصول را از بین ببرند.

ملخ

در میان آفات گندم آفتی که می‌تواند خسارت قابل توجهی به محصول زراعی شما وارد کند، ملخ گندم است. منشا این ملخ‌ها بیشتر کشورهای حوزه جنوب شرق آسیا و شمال آفریقا می‌باشد. در کنار گیاه گندم این ملخ‌ها می‌توانند به دیگر محصولات زراعی مانند جو و پنبه نیز آسیب‌های جدی وارد کنند. این آفت بلافاصله پس از خروج از تخم شروع به جویدن برگ‌های گندم می‌کند. برای کنترل و مهار این آفت از سم فنیتروتین استفاده می‌شود.

توجه داشته باشید که کنترل شیمیایی گندم در مکان‌هایی که وزش باد و بارش باران زیاد است، مناسب نیست. علت این موضوع شسته شدن و پراکنده شدن سم است. این وضعیت می‌تواند میزان اثربخشی سم را تا حد قابل توجهی پایین بیاورد. شایان ذکر است استفاده از سم‌هایی که در مکان‌های غیر استاندارد تولید شده، ممکن است تاثیر پایینی بر کنترل و مهار گندم داشته باشد. همچنین این احتمال وجود دارد که این نوع از سم‌ها به گیاه و محصول شما آسیب وارد کنند.

سن گندم

سن گندم (Eurygaster integriceps) پس از ملخ یکی از خطرناکترین آفات گندم است و سالیانه خسارت زیادی به مزارع گندم وارد می‌سازد.

خسارت سن در دو مرحله مختلف صورت می‌گیرد: درنخستین مرحله و در فصل بهار حشرات کامل به مزارع غلات مخصوصاً گندم روی می‌آورند و با مکیدن شیره سلولی گیاه باعث پژمردگی آن می‌گردند. در مرحله دوم پوره‌ها پس از خروج از تخم روی خوشه‌ها می‌روند و دانه‌ها را نیش زده و از محتوای دانه تغذیه می‌کنند و سبب کوچک شدن دانه می‌شوند. این حشره با نیش زدن دانه‌ها آنزیم پروتئاز را وارد آن‌ها نموده و در نتیجه پروتئین گندم در محل نیش تجزیه شده و گلوتن سیال و آبکی می‌شود که این امر سبب ریختن و ضایع شدن خمیر در هنگام پخت می‌شود و اگر نان به صورت نان حجیم تهیه شود، چون گلوتن قدرت نگهداری گازکربنیک حاصل ازتجزیه گلوتن را ندارد و در مغز نان خلل و فرج تشکیل نمی‌شود، مغز این‌گونه نانها اغلب نپخته‌است و حالت پوکی نان سالم را ندارد و در صورت دیدن حرارت بیشتر، سخت و استخوانی می‌شود.

بررسیها نشان می‌دهد که بیشترین مقدار تغذیه سن ازگندم در زمان ظهور سن‌های نسل جدید بوده و خسارت کیفی سن در مرحله زایشی (عمدتاً در مراحل شیری وخمیری دانه وبا شدت کمتری در مرحله سخت شدن دانه) وارد می‌شود.

همچنین گفته می‌شود که زودرسی گیاه و متعاقب آن امکان برداشت زودهنگام محصول، چنانچه سبب عدم همزمانی زمان رسیدگی گیاه با ظهور نسل جدید سن گردد می‌تواند سبب کاهش خسارت کمی وکیفی سن به سنبله‌های گندم گردد.

بطورکلی درصد سن زدگی گندم از ۲ تا ۳ درصد نباید تجاوز کند. گندمهای با درصد سن زدگی بیش از این مقدار به تنهایی قابل مصرف نبوده و باید با نمونه‌های با کیفیت بالا مخلوط شوند یا اینکه مواد بهبود دهنده مثل اسیداسکوربیک ویا گلوتن به آن‌ها اضافه شود و سپس مورد استفاده قرار گیرند.

امروزه اثبات شده‌است که بین مقدار سختی دانه و درصد سن زدگی دانه‌ها ارتباط معکوس وجود دارد، یعنی هرچه سختی دانه‌ها بیشتر باشد درصد سن زدگی کمتراست، همچنین تنش سبب افزایش درصد سن زدگی می‌شود. برای تعیین درصد سن زدگی ابتدا۱۰۰گرم دانه گندم را وزن کرده، سپس دانه‌های سن زده را جدا و با توزین آن‌ها درصد سن زدگی نمونه را محاسبه می‌کنیم. شایان ذکر است که محل نیش حشره به صورت یک لکه کوچک که اطراف آن به رنگ کرم روشن درآمده، قابل مشاهده و شناسایی است.

این آفات در اکثر مناطق کشور ایران دیده می‌شود. در واقع تنها نقاط ایران که از شر این آفت موذی در امان مانده‌اند، مناطق شمالی و جنوبی کشور هستند. مهار سن گندم در مراحل اولیه هجوم این آفت به گیاه کار آسانی است. سمی که برای از بین بردن و مهار سن گندم استفاده می‌شود تری کلروفین است. استفاده از این سم در مناطقی که احتمال بادبردگی (جابه‌جایی خاک از محل خود) داشته باشند، مناسب نیست. علت این موضوع کم کردن اثربخشی این سم توسط باد است.

زنگ گندم

زنگ گندم را، قارچی به نام Puccinia پیچینیا ایجاد می‌کند. مهم‌ترین بیماری گندم به‌شمار می‌رود که شامل زنگ ساقه، زنگ برگ، زنگ خطی و زنگ نواری می‌شود. شرایط محیطی مساعد برای ایجاد این نوع آفت، آب و هوای گرم تا گرم مرطوب است. تشکیل حفره‌های قرمز یا سیاه که حاوی اسپورهای تولید مثل در سطح ساقه، برگ، غلاف و … از علائم این بیماری هستند. این قارچها از کارایی گیاه در مصرف آب می‌کاهند، بافتهای گیاه را تخریب می‌کنند و تعداد دانه‌های موجود در سنبله را مانند زمانی که گیاه به کمبود آب دچار شده، کاهش می‌دهند.

 سیاهک گندم

سیاهک گندم یکی از بیماری‌های قارچی گندم است که می‌تواند به صورت سیاهک آشکار، سیاهک برگ، سیاهک پنهان معمولی و … ظاهر گردد. سیاهک پنهان، مهم‌ترین و رایج‌ترین و در عین حال، مخرب‌ترین نوع سیاهک است که خسارت زیادی مخصوصاً به گندم پاییزه وارد می‌آورد.

پوسیدگی جوانه و ریشه

بیماریهایی هستند که قارچها آن‌ها را بوجود می‌آورند. این بیماری‌ها هم خسارات زیادی را به محصول گندم وارد می‌کنند. در گذشته، ضدعفونی نمودن بذر با ترکیبات جیوه‌ای تا حدی از این بیماری‌ها جلوگیری می‌نمود. اما امروزه اغلب از کاربامات و هگزا کلرو بنزن برای نابودی این بیماری‌ها استفاده می‌کنند.

نتیجه گیری

باتوجه ‌به اهمیت بالای رشد گیاه گندم، کنترل و مهار آفات گندم برای به دست آمدن محصول با کیفیت و مقدار استاندارد، ضروری است. خوشبختانه امروزه سم‌های بسیاری برای از بین بردن شته، سوسک اروپایی، ملخ و آفت سن وجود دارد. برای هریک از آفات، استفاده از یک نوع سم خاص نتیجه بهتری ارائه می‌دهد. از سم‌های مورد استفاده برای مهار آفات گیاه گندم می‌توان به دلتا مترین، تری کلروفین، فنتیون و فنیتروتیون اشاره کرد. همچنین، توصیه می‌شود که سم‌پاشی در زمانی انجام شود که هوا بارانی نیست.