گیاه‌ شناسی‌ گندم

بارزترین خصوصیات گیاه شناسی گندم عبارتند از:

ریشه root :

۱) ریشه‌های اولیه Seminal : به ریشه اولیه ریشه حقیقی و ریشه بذری نیز می‌گویند. این ریشه‌ها از گیاهگ بذر منشآ می‌گیرند. ریشه‌های اولیه پوشیده از کرک‌های نازک بنام تارهای کشنده می‌باشد. که وظیفه جذب آب و املاح را دارند.

۲) ریشه‌های ثانویه econdary roots : به ریشه‌های ثانویه نابجا یا کاذب می‌گویند. نقش اصلی و اساسی ریشه به عهده این نوع ریشه‌ها می‌باشد. این ریشه‌ها از گره انشعاب یا طوقه Crown محلی که اندام‌های هوایی یا پنجه نیز ایجاد می‌شود، منشا می‌گیرند.

ساقه Culm:

تمام گندم‌ها دارای ساقه استوان ه ای، بندبند، بدون انشعاب و اغلب تو خالی می‌باشد که به آن سوفار یا سوفال گفته می‌شود. هر بند ساقه را یک گره node و فواصل آنها را میانگره Inter node می‌گویند. . ساقه در محل گره توپر بوده وطول میانگره از پایین به طرف بالا بیشتر می‌باشد.

برگ Leaf:

گندم دارای برگ‌های کشیده و باریک با رگبرگ‌های موازی می‌باشد. هر برگ از دو قسمت پهنک و غلاف تشکیل شده است . غلاف هر برگ که در جهت طولی شکاف دارد، تمام یک میان گره را پوشانده و در محل اتصال آن به پهنک یک زایده به نام Ligule و یک جفت زایده به نام Stipule با گوشوارک Auricule دیده می‌شود.

گل وگل آذین گندم

هرگندم شامل یک مادگی یک برچه‌ای ساده با کلاله دو شاخه‌ای و پرچم می‌باشد. بساک پرچم‌ها شبیه X می‌باشد. کاسبرگ وگلبرگ درگندم وجود ندارد. اما برگ‌های تغییر شکل یافت ه ای به نام پوشینه glumlle مانند دو قاشقک اندام‌های زایای برگ را می‌پوشانند. به پوشینه داخلی پالیا و به پوشینه خارجی Awn می‌گویند و لذا پرچم و دانه گروه تولیدی آن راه به بیرون ندارد. در قایده پوشینه در درون دو جسم بالشتک مانند به نام Lodiculess قرار گرفته است. لودیکول‌ها با تورم خود باعث باز شدن لما و پالیا از هم و آزاد شدن اندام‌های زایا می‌شوند.

گرده افشانی و لقاح:

گندم گیاهی دو جنسی hermaphrodite و خود لقاح می‌باشد. خود گشنی گندم به این دلیل است که رسیدن پرچم‌ها، آزاد کردن دانه‌های گرده و تلقیح بعضی از گل‌ها قبل از باز شدن پوشینه از یکدیگر می‌باشد. عمل لقاح از میان طول سنبله شروع شده و به دو طرف ادامه پیدا می‌کند.

میوه گندم :

میوه گندم با توجه به گونه آن، ۳ تا ۱۰میلی متر طول و ۳ تا ۵ میلی متر قطر دارد و شامل بخش‌های زیر است.

گیاهک:

نام‌های دیگر گیاهک عبارتند از (جوانه، جنین و رویان) و سرشار از چربی و ویتامین‌ها به خصوص ویتامین‌های گروه بی است.

ویژگی منحصر به فرد جوانه میزان بالای چربی می‌باشد. اما به دلیل سهم کم جوانه از کل دانه، درصد چربی کل موجود در دانه کمتر از ۵‌/‌۱ درصد است. از آنجایی که این بخش را معمولاً در تهیه آرد گندم همراه با سبوس جدا می‌کنند.

سبوس:

سبوس همان پوسته دانه ‌است که هم همچون گیاهک در مرحله آرد‌سازی از دانه جدا می‌کنند و معمولاً برای خوراک دام مورد استفاده قرار می‌گیرد. سبوس سرشار از سلولز می‌باشد. عملاً از هفت لایه مجزا تشکیل شده ‌است که مهمترین آنها لایه تستا می‌باشد.

تستا محل حضور رنگریزه‌ها بخصوص کارتنوییدها می‌باشد، از این جهت این لایه از اهمیت فوق العاده بالایی برخوردار می‌باشد سبوس را نمی‌توان مدت زیادی انبار کرد…

اندوسپرم:

اندوسپرم حاوی مواد نشاسته‌ای دانه گندم است. آندوسپرم دارای دانه‌های نشاسته‌ای و مواد پروتیینی می‌باشد که دانه‌های نشاسته آن بوسیله گلوتن که یکی از پروتیین‌های موجود در دانه ‌است، بهم چسبیده‌اند بطوریکه ماتریکس پروتیین، نشاسته را تشکیل می‌دهند.

میزان گلوتن موجود در دانه بر حسب نوع و نژاد گندم تفاوت می‌کند. لایه‌ای از آندوسپرم درست زیر سبوس واقع شده ‌است که آلورون نام دارد. این لایه تک سلولی است که لایه فوق در فرآیند آرد سازی جدا می‌شود. آندسپرم حاوی پروتیین است و بخش قابل توجهی از آن نشاسته می‌باشد.

مرغوبیت گندم به میزان گلوتن آن بستگی دارد که براساس آن تعیین می‌شود. گندم‌های قرمز سخت بهاره و پاییزه گلوتن بیشتری دارند و به همین دلیل، ارزش تهیه نان از آنها بیشتر است. چون خمیر حاصل از آردی که از لحاظ گلوتن غنی است، به دلیل داشتن حالت کشدار، قادر است که گازهای ناشی از تخمیر را بیشتر در خود نگهدارد و برای همین، خمیر بهتر ورآمده و حجمش بیشتر می‌گردد.

طبقه بندی گندم:

۱ – طبقه بندی از نظر خواص زراعی: ارقام گندم را از نظر نیاز به یک دوره سرما جهت شروع رشد زایشی پس از رشد رویشی به سه دسته بهاره، زمستانه، بهاره زمستانه تقسیم می‌کنند. این دو نوع علاوه بر آن که دانه‌هایشان از نظر رنگ، بافت، شکل و … باهم فرق دارد شرایط رشد و نمو آنها نیز با هم تفاوت می‌کند.

این دو نوع گندم را در دو زمان مختلف در سال کشت می‌نمایند. دانه گندم، دارای شیاری است که در طول دانه قرار می‌گیرد. عمق این شیار در گندم‌های پاییزه زیاد و در گندم‌های بهاره کم است.گندم‌های بهاره دارای جنین بزرگ و لبه شکاف دانه آن گوشه دار وگندم پاییزه دارای شکاف عمیق و لبه شکاف گرد است.

گندم بهاره:

در اوایل بهار کاشته می‌شود. پس از جوانه زدن، گیاه جوان در بهار و اوایل تابستان رشد نموده و محصول آن را تا اواخر تابستان برداشت می‌کنند. گندم بهاره را معمولاً در نواحی کشت می‌کنند که گندم پاییزه نمی‌تواند در برابر سرمای سخت زمستانی آن مناطق، مقاومت نماید. البته میزان محصول‌دهی گندم پاییزه از بهاره بیشتر است.

معمولاً پس از تهیه بذر و زمانی که دمای خاک به ۱ درجه سانتی گراد بالای صفر رسید، گندم بهاره را می‌کارند. اگر شرایط آب و هوایی اجازه دهد می‌توان گندم را زودتر هم کاشت تا دوره رشد آن طولانی‌تر شده و میزان محصول دهی آن بیشتر شود. گندم بهاره برای آن که به مرحله گلدهی برسد، باید به مدت طولانی در معرض هوای سرد قرار گیرد. اگر گندم پاییزه را در بهار بکارند، چون دوره سرما را پشت سر نمی‌گذارد، نمی‌تواند گل آذین خوبی تشکیل دهد. و چون عملکرد این نوع بذرها نسبت به بذرهای پاییزه کمتر می‌باشد لذا کشت بهاره در بین کشاورزان متداول نیست.

گندم‌های پاییزه یا زمستانه:

این نوع گندم در نیم کره شمالی، در فصل پاییز موقعی که دمای خاک از ۱۳درجه سانتی گراد کمتر باشد کشت می‌شود. گندم‌های زمستانه به تاریخ کاشت حساس بوده و در زمان مناسب در پاییز باید کشت شوند تا فرصت کافی جهت توسعه ریشه‌های خود در زمین داشته باشند و قبل از شروع دوره یخبندان مرحله پنجه زنی خود را کامل نمایند تا قدرت مقابله با سرمای زمستانه را داشته باشند. این نوع گندم‌ها ابتدا جوانه می‌زند. سپس در فصل زمستان دوره (ورنالیزه) را سپری می‌کنند و بصورت گیاه جوان کوچکی باقی می‌ماند و با آغاز فصل بهار، مجدداً رشد و نمو خود را آغاز می‌کند.

معمولاً در یکی از ماه‌های خرداد، تیر یا نهایتاً مرداد، دانه می‌رسد و آماده برداشت می‌شود. گندم‌های پاییزه به نسبت گندم‌های بهاره ریشه‌های عمیق‌تر و پرپشت‌تری دارند که تا ۲۰۰سانتی متر در خاک نفوذ می‌کنند. معمولاً گندم‌های زمستانه بعلت طولانی بودن دوره رشد فرصت کافی جهت ذخیره سازی مواد غذایی دارند، چنانچه مرحله پرشدن دانه آنها با هوای ملایم مواجه عملکرد بیشتری تولید خواهند نمود. زراعت‌های دیرکاشت گندم‌های زمستانه در مقابل سرما آسیب پذیر می‌باشند زیرا ریشه‌ها درعمق مناسب استقرار نیافته و توسعه نمی‌یابند، که این امر ممکن است باعث از بین رفتن کامل بوته‌ها گردد. وگرمای زودرس بهاره همراه با تنش کم آبی بشدت باعث چروکیدگی دانه و درنتیجه کاهش عملکرد می‌شود.

تعریف ورنالیزاسیون وطریقه ورنالیزه کردن

ورنالیزاسیون به عمل بهاره کردن گندم‌های پاییزه گفته می‌شود. جهت کاشت گندم‌های پاییزه در بهار باید آنها را ورنالیزه کرد.

طریقه اول) بذر گندم‌های پاییزه را بمدت نیم تا یک روز در آب خیس می‌کنند و بعد آن را بمدت ۴ تا ۶ هفته در دمای ۲ تا ۴ درجه قرار می‌دهیم و فرقی نمی کند که در روشنایی یا تاریکی باشد و بعد بذور ورنالیزه شده را در بهار می‌کاریم .

طریقه دوم) قبل از اینکه بذر را بکارم آنها را رویانده (جوانه زدن ) و وقتیکه ریشچه به ۲ میلی متر رسید می‌توانیم آنها را دردمای یخچال یا در دمای ۵- درجه سانتی گراد به مدت چند روز قرار بدهیم و بعد کشت کنیم.

طبقه بندی از نظر ریشک:

زایده ای است که در انتهای یکی از لماها و یا گلومل‌ها قرار دارد گندم‌ها را از این بابت به ۴ دسته تقسیم می‌کنند.

الف) گندم‌های ریشک دار یا Aristatum : طول ریشک آنها ۴ سانتی متر یا بیشتر است.

ب)گندم‌های Brevi Aristatum : طول ریشک کمتر از ۴ سانتی متر است.

ج) گندم‌های Inflatum : گندم‌هایی هستند که به جای ریشک یک زایده کوچک مجعد دارند. گندم‌های زراعی که منشا ایرانی دارند اکثراً از این گروه هستند.

د)گندم‌های Muticum: گندم‌هایی هستند که ریشک ندارند. ریشک‌ها دارای کلروپلاست و روزنه هستند یعنی قادر به عمل فتوسنتز می‌باشند. ارقامی که بدون ریشک هستند معمولاً در مناطق سرد و معتدل کاشته می‌شوند. نقش مهم ریشک در شرایط نامساعد محیطی سازگار بودن آن به خشکی بوده و فعالیت فتوسنتزی بیشتری می‌کنند.

طبقه بندی بوتانیکی ویلمورن و واویلوف :

گندم‌ها به دو دسته تقسیم می‌شوند:

اول محور اصلی خوشه آنها شکننده بوده و دانه در داخل گلوم و گلومل پنهان است که موقع خرمن کوبی به سختی جدا می‌شود.

دوم گندم‌هایی که مثل گروه اول محورها شکننده نیست و دانه هم پنهان نیست.

طبقه بندی از نظر تعداد کروموزم:

الف)گندم‌های دیپلویید: در آنها ۲n=14 است. که شامل انواع وحشی گندم است. البته نوع زراعی هم خیلی اندک است که مهمترین آنها T.monocuccum و T.boeoticum است.

ب)گندم‌های تتراپلویید: در آنها ۲n=4x=28که نوع وحشی و زراعی را دارد T.durum، T.decocuccum، T.persicum.

ج)گندم‌های هگزاپلویید: که در آنها ۲n=6x=42 که معمولاً به آنها گندم‌های Sativum می‌گویند. که معمولاً نوع وحشی ندارد. مهمترین آنها T.astivum = vulgare است.

طبقه بندی از نظر تجاری:

این دسته از گندم‌ها به گندم‌های نرم، نیمه سخت و سخت طبقه بندی می‌شوند. اندوسپرم دانه‌های نرم بعد از رسیدگی کامل آردی و نرم هستند اما در گندم‌های سخت اندسپرم شیش ه ای است. در گندم‌هایی که نرم هستند گلوتن کم و ارزش غذایی کمی دارند و به همین دلیل در نان استفاده نمی شود و در تهیه بیسکویت استفاده می‌شود. اما گندم سخت که گلوتن بیشتری دارد در نانوایی استفاده می‌شود. برای مثال T.durum که بهاره و ریشک دار که ریشک آن بلند است. ساقه آن توخالی و رنگ دانه سفید تا زرد تا قرمز متغییر است. دانه آن معمولاً شیشه ای است یعنی سخت است. گلوتن زیاد دارد و نشاسته آن کم است و از موتاسیون گندم T.decocuccum بدست آمده است .

ارقام مختلف گندم برای زراعت آبی :

الوند، زرین، الموت،توس  شهریار، سای سون، گاسکوژن  بزوستایا، نوید،MV17 . ودر شهرستان میانه کشاورزان بیشتراز ارقام الوند، زرین و MV17 ودر سطح ناچیز از سایر ارقام مصرف می‌نمایند.