بیم و امید انقراض شتر دوکوهانه ایران در منطقه مغان
شتر دو کوهانه (شتر بلخی) گونهایی از شترسانان است که در خاور دور، آسیای میانه و خاورمیانه زندگی میکند. دانشمندان معتقدند که برخلاف شتر یک کوهانه که درجنوب عربستان اهلی شدهاست شتر دوکوهانه توسط عشایر کوچ نشین آسیای مرکزی، مغولستان و شمال چین اهلی شدهاند و این کوچ نشینان شتر دوکوهانه را به منظور حمل و نقل و کارهای سخت اهلی کردهاند بعدها بر اثر پیشرفت تمدن و به وجود آمدن روستاها و دهکدهها و استقرار عشایر کوچ رو، از شتر دوکوهانه برای شخم زنی و لشکرکشی و استفاده از پشم و گوشت و پوست نیز استفاده شدهاست. تاریخچه پرورش شتر دوکوهانه در چین به قرنها قبل از میلاد باز میگردد و سلسلههای مختلف پادشاهی چین از این حیوان برای مقاصد گوناگون استفاده میکردهاند.
آشنایی با شتر دوکوهانه
تاریخچه حضور شتر دوکوهانه درایران روشن نیست، هرچند که درکتاب اوستا کتاب مقدس زرتشتیان که بین سالهای ۵۳۰ تا ۵۷۰ پیش از میلاد نوشته شدهاست اشارهای فراوان به شتر شدهاست اما مشخص نیست که منظور از شتر کدام گونه آن است. برخی معتقدند که منظور از شتر در اوستا شتر دوکوهانه بودهاست و شتر یک کوهانه سالها بعد و همزمان با فتوحات ایرانیان در بین النهرین، فلسطین و مصر به ایران وارد شدهاست. این فرضیه مبتنی بر نقشهایی است که بر روی دیوارهای تخت جمشید، که در فاصله زمانی بین قرن ۶ یا ۷ پیش از میلاد ساخته شده میباشد
در جاده ابریشم که نقش بسیار مهمی را در تجارت دنیای قدیم بازی میکرد، از شتر دوکوهانه جهت حمل و نقل ابریشم و سایر محصولات تجاری استفاده میشد. در مناطق شمالی وکشورهائی نظیر قزاقستان ازبکستان مغولستان وغیره که شرایط آب و هوایی و اقلیمی برای شتر یک کوهانه بسیار دشوار بوده ، ناچار بودهاند که از شتر دوکوهانه استفاده کنند. زیرا شترهای دوکوهانه دارای سمهای مقاومی برای راه رفتن در زمینهای سنگلاخی و همچنین پشم وکرک زیاد در بدن بودهاند که در هوای سرد و باد و طوفانهایی که معمولاً در مناطق سرد و خشک مغولستان و دامنه کوههای هیمالیا وجود داشته حفاظت میشدهاند و بنابر این احتمال میرود نسل شترهای دوکوهانه موجود درایران از نسل شترهای ترددی فوق باشد. تعداد فعلی شترهای دوکوهانه در جهان حدود ۲ میلیون نفر میباشند که در کشورهای چین، مغولستان و افغانستان و آسیای مرکزی و به میزان کمتر در ایران و ترکیه و آذربایجان پراکندهاند.
تعداد شترهای دوکوهانه در ایران کمتر از دویست نفر برآورد گردیدهاست که در مناطق شمال غربی و شرق کشور (استان اردبیل و گلستان) زیست میکنند که به علت عدم حمایت در تأمین آب و نهادههای دامی (علوفه و…) و اعتبارات بانکی شترداران در حال انقراض جدی میباشند.
خصوصیات نژادهای شتر دوکوهانه:
شترهای دوکوهانه دارای استخوانهای بزرگ و قوی، پاهای نسبتاً کوتاه، کوهان گرد، لبهای بزرگ، پوشش پشمی ضخیم، کف پاهای بزرگ و مسطح میباشند. میانگین محصول پشم وکرک آنها سالیانه پنج کیلوگرم و در حیوانات نر بالغ، بیش از هشت کیلوگرم و در نرهای اخته شده به ده کیلوگرم میرسد. رنگ شترهای دوکوهانه، اغلب قهوهای تیره بوده و وزن زنده آنها به ۷۵۰ تا ۸۵۰ کیلوگرم میرسد که درنتیجه وزن لاشه آنها ۳۷۵ تا ۴۲۵ کیلوگرم میباشد. دوره شیردهی آنها ۱۶۰ روز بوده و در یک دوره شیردهی ۷۰۰ تا ۸۰۰ لیتر شیر تولید میکنند که از این مقدار ۳۰۰ لیتر برای مصرف انسان و بقیه به خوراک دیلاقها میرسد. شیر آنها از لحاظ ویتامین C خیلی غنی بوده و میتوان از آن به راحتی فرآوردههای لبنی تهیه نمود که این امر در شترهای یک کوهانه نیاز به افزودن بعضی مواد از جمله کلرید کلسیم دارد. بلوغ آنها در چهارسالگی بوده و جفتگیری آنها فصلی میباشند. دوره آبستنی آنها ۱۳ ماه طول میکشد. به ازای هر ۱۶ تا ۲۵ نفر شتر ماده دوکوهانه، یک نفر شتر نر دوکوهانه بسته به توان شتر نر و تغذیه آن جهت جفتگیری نیاز میباشد. میانگین وزن دیلاقهای آنها در بدو تولد به ۳۵ کیلوگرم میرسد. هر نفر شتر دوکوهانه روزانه در حدود ۱۴ کیلوگرم ماده خشک مصرف میکند. شتر ماده دوکوهانه روزانه در فصل تابستان ۳۵ تا ۴۰ لیتر و در فصل زمستان ۲۰ تا ۲۵ لیتر و شتر نر دوکوهانه در فصل تابستان ۴۰ تا ۵۵ لیتر و در فصل زمستان ۲۰ تا ۳۵ لیتر آب میآشامد.
شتر دوکوهانه باتوجه به ساختمان بدنی خاص خود میتواند در تابستان تا درجه حرارت ۳۰ درجه سانتی گراد و در زمستان تا درجه حرارت ۳۰ـ درجه سانتی گراد را به خوبی تحمل نماید. متوسط باری را که شتر دوکوهانه میتواند حمل نماید ۱۰۰ تا ۱۵۰ کیلوگرم میباشد که این موضوع مستقیماً با وضع جسمانی و مسافتی را که باید طی نماید بستگی دارد و در مسافتهای کوتاه (۱۵ـ۵ کیلومتر) میتوان مقدار بار را تا ۲۵۰ و حتی ۳۰۰ کیلوگرم افزایش داد.
شتر دو کوهانه مغان
شتر دوکوهانه مغان تنها نژاد دوکوهانه شتر ایرانی محسوب میشود که آخرین تعداد آنها به طور مختص تنها در استان اردبیل پرورش داده میشود ولی به علت کاهش جمعیت در معرض انقراض قرار دارد. شتر دوکوهانه موجود در استان اردبیل که تعداد کمی از آنها به استان آذربایجانشرقی و سمنان برای انجام کارهای مطالعاتی منتقل شده، در شمال استان اردبیل و توسط عشایر منطقه و نیز در ۲ مرکز سازمان جهاد کشاورزی نگهداری و پرورش داده میشود.
منطقه مغان در شمال اردبیل که از دیرباز مهد پرورش و زیستگاه شتر دو کوهانه در کشور بوده، آخرین زیستگاه و به عنوان ذخیرهگاه ژنتیکی این گونه نادر حیوانی به شمار میرود. این گونه نادر شتر در سالهای نه چندان دور در بین عشایر جهت کوچ و حمل و نقل اثاث عشایر از ییلاق به قشلاق و برعکس نگهداری و استفاده میشد ولی در سالهای گذشته با تغییر سبک زندگی عشایری و ماشینی شدن کوچ، جایگاه قبلی خود را از دست داد. با ادامه این فرایند، جمعیت نسل حیوان منحصر بفرد شتر دوکوهانه به تدریج در سطح استان اردبیل و آذربایجانشرقی از حدود ۷۰ هزار نفر در دهه ۵۰ شمسی به تدریج کمتر شده و در آستانه انقراض قرار گرفت به طوری که در اوایل دهه ۷۰، تعداد این گونه شتر به حدود ۷۰ نفر کاهش یافت. هماکنون در کل استان اردبیل در مجموع ۲۰۰ نفر شتر نگهداری میشود که ۱۴۸ نفر آن شتر دوکوهانه بوده و با زاد و ولد امسال، به ۱۶۰ نفر افزایش یافته است.
به گفته معاون بهبود تولیدات دامی سازمان جهاد کشاورزی استان اردبیل، در پی به خطر افتادن و احتمال انقراض نسل این حیوان، ایستگاه تحقیقاتی شتر دو کوهانه مغان تاسیس شده که عمده فعالیت آن تحقیقات در زمینه تغذیه، پرورش و اصلاح نژاد و پیدا کردن راهی برای حفظ نسل این نوع شتر متمرکز شده است.همچنین با اقدامات حمایتی و تخصصی، نسل این شتر در حال ازدیاد است و مرکز تحقیقاتی مغان به صورت ترویجی آماده واگذاری شترهای مازاد خود به بهرهبرداران است.
ویژگی خاص شتر دو کوهانه مغان
شتر دوکوهانه ایرانی مغان دارای جثهای بزرگ، پشم و کرک زیاد بوده و در برابر گرما و سرما بسیار مقاوم است.
بنا به گفته عشایر منطقه، این گونه شتر برای پیاده روی بسیار مقاوم بوده و قابلیت بالایی برای حرکت در مناطق کوهستانی و سنگلاخی دارد. این گونه شتر سنگین وزن بوده و نسبت به سایر گونههای شتر و شترهای دوکوهانه موجود در سایر کشورها، آمیختهگری با این گونه موجب تولد شترهای مقاوم با افزایش وزن بالا میشود.شتر دوکوهانه در مغان در سالهای گذشته توسط عشایر منطقه نگهداری و پرورش داده شده و تغذیه آنها در کنار گله گوسفند عشایر انجام میشده ولی امروزه تغذیه تعداد اندک این گونه شتر به شکل دستی انجام میشود.با این حالی که در سالهای گذشته عشایر منطقه مغان از شتر دوکوهانه برای باربری و حمل اثاث خود استفاده میکردند، ولی برای این شترها جایگاه نگهداری خاصی احداث نکرده و به صورت حیوان همراه گله در تردد بین ییلاق و قشلاق از آنها استفاده و نگهداری میکردند.
پروش این شتر در سالهای گذشته برای مراتع بسیار مفید بود چرا که بسیاری از گیاهانی که علف هرز و مضر گیاهان موجود در مراتع بود، توسط این گونه شتر تعلیف شده و رشد و تکثیر برخی گونههای گیاهی به خصوص گونههای خاردار و خارشتر در مراتع کنترل میشد. به گفته کارشناسان، گوشت و شیر شتر بسیار مفید بوده و برای مصارف خاص درمانی کاربرد دارد.
آغاز اقدامات احیا و حفاظت
در پی کاهش شدید جمعیت شتر دوکوهانه با توجه به اینکه منطقه مغان به عنوان ذخیرهگاه ژنتیکی این گونه نادر شتر ایرانی در خاورمیانه شناخته شده، اقدامات عملی برای حفاظت و احیای این گونه نادر شتر آغاز شد.
بر این اساس، برای جلوگیری از انقراض نسل این شتر، در سال ۷۴ ایستگاه حفاظت و پرورش شتر دوکوهانه جهادآباد مشگینشهر توسط مرکز تحقیقات جهاد کشاورزی تاسیس شد که هماکنون چند نفر شتر در این ایستگاه نگهداری و پرورش داده شده و کارهای تحقیقاتی از جمله ذخیره اسپرم و انتقال جنین در این مرکز انجام میشود و در سایه اجرای برنامههای احیا، هماکنون تعداد ۲۱ نفر شتر شتر دوکوهانه توسط همکاران این مرکز تحقیقاتی پرورش داده میشود.
علاوه بر این مرکز، در سال ۸۴ سه نفر شتر دوکوهانه با حمایتهای مالی مرکز اصلاح نژاد از طریق معاونت امور دام خریداری شده و در ایستگاه تحقیقات دام جعفرآباد مغان و در جوار ایستگاه پرورش گوسفند نژاد مغان نگهداری میشود که نسل شتر نگهداری شده در این مرکز نیز هم اینک به ۳۲ نفر رسیده است.
مرکز حفاظت و توسعه شتر دوکوهانه بخش جعفرآباد به عنوان مرکز هدف برای بررسی، برنامهریزی و پشتیبانی سازمان خوار و بار و کشاورزی ملل متحد (فائو) انتخاب شده است. علاوه بر این، برای انجام فعالیتهای تحقیقاتی، آمیختهگری، ذخیره اسپرم و تکثیر با گونههای دیگر، تعداد چند نفر شتر در سال های گذشته به ایستگاه طلوع سمنان منتقل شده است.
اقدامات تکمیلی برای حفظ و تکثیر شتر دوکوهانه در منطقه مغان
پس از اقدامات اولیه برای حفاظت و احیای نسل شتر دوکوهانه در استان اردبیل، اقدامات تکمیلی دیگری نیز در سطح استان انجام شده که از آن جمله میتوان به اجرای عملیات توسعه و اصلاح نژاد شتر دوکوهانه در قالب عملیات اصلاح نژاد دام روستایی، شناسایی و پلاککوبی تک به تک شترهای موجود در منطقه مغان، ثبت مشخصات و صدور شناسنامه برای شترهای نگهداری شده توسط عشایر منطقه، احداث آبشخور، بیمه، احداث جایگاه نگهداری و مبارزه با انگلهای داخلی و خارجی اشاره کرد.
در کنار این اقدامات، مرکز ملی حفاظت از شتر دوکوهانه در سال ۹۳ در شهر جعفرآباد مغان که تاسیس شده و پس از تاسیس این مرکز، طرحی تحت عنوان حفاظت و توسعه ژنتیکی شتر دوکوهانه تهیه و به سازمان خوار و بار و کشاورزی ملل متحد (فائو) ارائه شد تا نسل این گونه شتر به صورت بینالمللی نیز مورد حمایت قرار گیرد. با ارائه این طرح، در مدت سه سال اخیر، ۲ بار نمایندگان فائو به منطقه آمده و از ایستگاه
پرورش و حفاظت از نژاد شتر دوکوهانه در شهر جعفرآباد بازدید کرده و برای اختصاص کمک مالی اعلام آمادگی کردند ولی به گفته مسئولان جهاد کشاورزی، به علت محدودیتهایی که تحریم آمریکا ایجاد کرده، اخذ کمک مالی فائو تاکنون میسر نشده است.همچنین در ادامه برنامههای حمایتی حفاظت و تکثیر نسل شتر دوکوهانه، بغور(شتر نر) مورد نیاز شترداران منطقه نیز از طریق ایستگاه اصلاح نژاد جعفرآباد تامین شده تا شترداران با مشکل زاد و ولد شتر دوکوهانه مواجه نشوند.
در ماههای اخیر نیز، دستگاه انجماد اسپرم برای مرکز ملی حفاظت از شتر دوکوهانه جعفرآباد خریداری شده تا در آینده اسپرم گیری و ذخیره اسپرم و ایجاد بانک ژن در این مرکز انجام شود.