داستان اتوبوس در مشهد

مقاومت ابتدایی در سوارشدن به اتوبوس سرانجام بعد از چندماه شکست و بعد از یک‌سال با افزایش تعداد مسافر بر تعداد اتوبوس‌های شهری مشهد و ایستگاه‌های آن که بیشتر در اطراف حرم مطهر متمرکز بود، هم افزوده شد. نگاهی داریم به آمدن اولین اتوبوس به مشهد که این روزها ۸۲ساله می‌شود.

نقش باباهندی و علی‌محمدخان در آمدن اتوبوس به مشهد

اتوبوس‌ که سال‌های ابتدایی دهه۱۳۰۰ برای جابه‌جایی مسافر درون‌شهری وارد ایران شده‌ بود، بعد از چندسال تردد در تهران و شمیرانات به دلیل ضرر مالی کارش به تعطیلی کشید، اما وقتی دوباره قرار به آغاز فعالیتش شد، دیگر فقط از آن تهرانی‌ها نبود.

خیلی از شهرهایی که از نظر جمعیتی توسعه پیدا کرده بودند، خواستار راه‌اندازی خط اتوبوس بودند. این شد که در سال۱۳۱۸ برای نخستین‌بار باباهندی و علی‌محمد‌خان ۲ اتوبوس خریدند و در مشهد مشغول به کار شدند.

اولین خطی که به آن‌ها اختصاص یافت، ایستگاه فلکه شمالی بود. این ۲ اتوبوس هرروز از فلکه شمالی در نزدیکی حرم مطهر مسافر سوار می‌کردند و برای جابه‌جایی آن‌ها در ایستگاه‌های نادری، شاه‌رضا، خسروی، پهلوی و بالعکس توقف می‌کردند.

البته در روزهای نخست کسی از این اتوبوس‌ها استقبال نمی‌کرد، اما بعد از چندماه فعالیت بی‌وقفه، سرانجام مردم سوار اتوبوس شدند.

یک ریال بابت اتوبوس‌سواری

در سال۱۳۱۹ با افزایش مسافر، آقای حسین باقری دو دستگاه و آقای حسین طوسی یک دستگاه بر تعداد اتوبوس‌ها افزودند و در سال ۱۳۲۱، هریک از آقایان حاجی‌سید‌محمد مزاری و حاج‌حسین مزاری یک دستگاه ماشین به‌کار گماردند. درمجموع در این موقع، تعداد ۹ دستگاه ماشین در شهر مشغول به کار بود. از سال ۱۳۲۳، آقایان حاجی ایمانی و حاجی‌احمدی هرکدام یک دستگاه ماشین به‌کار گماردند و از سال ۱۳۲۴، در شهر چهار خط دایر شد.

در دهه سوم قرن اخیر هنوز از درشکه به‌عنوان وسیله نقلیه عمومی به میزان زیادی استفاده می‌شد، ولی علی‌رغم تمایل درشکه‌چی‌ها، تعداد اتوبوس‌های شهری مرتبا افزایش می‌یافت. هماهنگ با توسعه شهر، خطوط اتوبوس‌رانی متعددی در شهر راه‌اندازی شد، به‌طوری‌که در اواخر این دهه، تعداد اتوبوس‌ها به ۷۷ دستگاه افزایش یافت.

از سال ۱۳۲۸ عملا اتوبوس درون‌شهری در مسیر بست امام‌رضا (ع) به طرف بالا‌خیابان، چهار‌راه نادری، میدان شهدا (مجسمه)، دروازه‌قوچان، گوهرشاد، سراب، سعدی، بیمارستان امام‌رضا (ع) و بالعکس راه افتاد و بابت طی کردن این مسیر از هرمسافر، یک ریال گرفته می‌شد.

به‌سبب توسعه سریع شهر مشهد و احتیاجات مردم از نظر وسیله رفت‌وآمد، به‌دستور استاندار وقت، علی منصور، و تیمسار سرتیپ خاتمی، رئیس شهربانی، و آقای احمدی شهردار، رسما چهار خط اتوبوس‌رانی تعیین و با ۳۵ دستگاه اتوبوس به توسعه امور ترافیکی شهر در خطوط چهارگانه کمک نمودند. تا سال ۱۳۳۷ شمسی، این تعداد اتوبوس به ۸۰ دستگاه و تعداد خطوط به ۸ خط رسید. از این تاریخ تا سال ۱۳۴۱، نه‌تن‌ها تعداد اتوبوس‌ها افزایش نیافت، بلکه در سال ۱۳۴۱ تعداد اتوبوس‌ها بنا به‌عللی به ۷۹ دستگاه کاهش یافت.

ظرفیت این اتوبوس‌ها ۳۰ نفر بود، ولی همواره ۱۵ نفر اضافه (سرپایی) سوار می‌شدند که رانندگان بابت آن، ۱۰ ریال جریمه می‌پرداختند. البته خیلی مواقع نیز، وقتی از کنار پاسگاه شهربانی چهار‌راه نادری عبور می‌کردند، از مسافران می‌خواستند کف ماشین بنشینند، اما بعد‌ها که شهرداری مشهد اقدام به تأسیس شرکت‌واحد اتوبوس‌رانی کرد، موضوع غیر‌قانونی بودن سوار کردن مسافر سرپایی، قانونی شد. اتوبوس‌ها آن موقع بیشتر آبی‌رنگ بودند، ولی برای ایام عروسی، از رنگ سفید استفاده می‌شد و بابت این مجالس، ۱۲۰ ریال کرایه می‌گرفتند.

با اوضاع مالی خوبی که راننده‌ها پیدا کرده بودند، افراد ثروتمند دیگری هم در مشهد به خرید اتوبوس مشتاق شدند که برادران مزاری، حاجی ایمانی و حاجی احمدی ازجمله آن‌ها بودند. با افزایش تعداد اتوبوس‌ها، از سال۱۳۲۴ در شهر مشهد ۴خط دایر شد.

از سال ۱۳۲۸شمسی هم تعدادی ایستگاه‌ جدید به ایستگاه‌های قبلی افزوده شد. این ایستگاه‌ها شامل مسیر بست امام‌رضا(ع) به طرف بالاخیابان، چهارراه نادری(شهدای فعلی)، دروازه قوچان، گوهرشاد(مسجد گوهرشاد)، سراب، سعدی، بیمارستان شاه‌رضا (امام‌رضا(ع) فعلی) و بالعکس بود. در آن سال اتوبوس‌ها از هر مسافر بابت طی این مسافت در شهر یک ریال می‌گرفتند.

در سال ۱۳۴۰ شمسی تعداد ۸۵ اتوبوس شهری در مشهد کار حمل‌ونقل مسافر در خطوط هشت‌گانه را انجام می‌دادند که خط یک اتوبوس‌رانی از ایستگاه میدان عدالت شروع می‌شد، سپس به فلکه حضرت، خیابان تهران، میدان رودکی، انتهای خیابان ضد، چهارراه‌لشکر، فلکه تقی‌آباد، فلکه احمد آباد و بالعکس طی مسیر می‌نمود. همچنین بعد‌ها خط ۹ هم از ابتدای طبرسی تا آسایشگاه محراب‌خان به این خطوط افزوده شد. پس از شور و مشورت‌های فراوان بالاخره برخی رجال مشهد، چون مهندس جواد شهرستانی و سپهبد امیر عزیزی تصمیم به ایجاد شرکت‌واحد مشهد گرفتند. طبق قانون تأسیس شرکت‌واحد، ابتدا نسبت سهام ۵۱ درصد شهرداری و ۴۹ درصد متفرقه درنظر گرفته شد که بنا به‌عللی بعدا در این امر تجدیدنظر به‌عمل آمد. در سال ۱۳۴۴ شمسی سهامداران عمده ۱۰ نفر بودند که یکی از آن‌ها شهرداری بود، ولی در سال ۱۳۵۳، شهرداری ۵ هزار سهم و پنج سهم بقیه را حاج‌علی‌اکبر توکل باقری، صاحب شرکت اتو توکل سابق تهران، دراختیار داشتند.

در ابتدای تأسیس، تعدادی از اتوبوس‌های اتوتوکل در خطوط مشهد مشغول کار شدند که از نظر وضع ظاهر هم‌رنگ اتومبیل‌هایش تقریبا سبز کم‌رنگ و کرم بود. همچنین یونیفرم لباس کارگرانش با کارگران اتوبوس‌های شرکت‌واحد متفاوت بود. اما رنگ اتوبوس‌های اولیه شرکت‌واحد مشهد، صورتی و کرم (رنگ مخصوص ناسیونال) بود.

برای تأسیس شرکت‌واحد مشهد در آغاز ۲۰ دستگاه اتوبوس مرسدس بنز خریداری گردید که در همان سال ۲۰ دستگاه دیگر به آن اضافه شد. تعداد اتوبوس‌های شرکت‌واحد در سال ۱۳۴۴، ۴۰ دستگاه و در سال ۱۳۵۱، ۱۵۶ دستگاه بوده است.

کرایه اتوبوس برای عروسی

نخستین اتوبوس‌هایی که وارد مشهد شدند آبی‌رنگ بودند. سال‌ه ا بعد هم که بر تعداد اتوبوس‌ها اضافه شد، باز هم رنگ آبی در بین آن‌ها بیشتر دیده می‌شد.

این اتوبوس‌ها علاوه بر جابه‌جایی مسافر در خطوط شهر، برای مجالس عروسی هم کرایه داده می‌شد. در سال‌های ابتدایی دهه۱۳۴۰ کرایه اتوبوس برای عروسی در مشهد ۱۲۰ریال بود. آنچه هست اینکه در ایام عروسی اتوبوس‌ها را رنگ سفید می‌‌زدند.

بلیت به‌جای پول

۲۹سال پس از آمدن نخستین اتوبوس درون‌شهری به مشهد، گرفتن پول نقد از مسافر در این شهر ممنوع شد. این دستوری بود که شرکت واحد اتوبوس‌رانی (این شرکت سال۱۳۴۴ در مشهد تأسیس شد) در سال۱۳۴۷ صادر کرد. بهای خرید هر بلیت هم ۲ریال در نظر گرفته شد. در آن زمان خطوط اتوبوس‌رانی در ۸خط خلاصه می‌شد که یک سر همه آن‌ها به فلکه حضرت می‌رسید؛ چراکه بیشتر مسافر این اتوبوس‌ها در اطراف حرم مطهر بودند.