ابزارها

الف ) پزشکان دوره اسلامی تمایل داشته اند تا برای معالجه بیماری‌ها بیشتر از گیاهان دارویی استفاده کنند. به همین دلیل نوشته‌های راجع به آلات و وسایل جراحی در تاریخ پزشکی دوره اسلامی از دیگر آثار پزشکی این دوره کمتر دیده می شود. (رجوع کنید به جراحی دوره اسلامی) . گفتنی است که مفهوم ابزار جراحی نزد پزشکان و جراحان دوره اسلامی با مفهوم امروزی آن کاملا متفاوت است . نزد آنان ابزار جراحی فقط وسیله ای برای جرح و بریدن عضو یا محلی از بدن انسان نبوده بلکه به انواع آلاتی که در شکسته بندی یا کارهایی مانند آن نیز به کار می رفته اطلاق می شده است.
ظاهرا مهم ترین منبعی که برای شناسایی آلات جراحی پزشکی یونانی در اختیار پزشکان دوره اسلامی قرار داشته کتاب «خلاصه پزشکی در هفت کتاب» نوشته پائولوس- پل آیگینایی بولس اجانیطی بوده که ترجمه عربی آن به دست ما نرسیده است . مقاله ششم این کتاب به مبحث جراحی اختصاص داشته و منبع دانسته های بسیاری از پزشکان دوره اسلامی در باره جراحی بوده است ( رجوع کنید به‌کمبل ج ۱ ص ۱۱ـ۱۲) و اشاراتی در این زمینه در بعضی نوشته های دانشمندان و پزشکان دوره اسلامی دیده می شود (از جمله رجوع کنید به‌حنین بن اسحاق ص ۲۰۲ـ۲۰۳ ۲۱۵ نیز رجوع کنید به علی بن عیسی کحال ص ۲۵۹ که به صراحت از نظر فولس / بولس در استفاده از جراحی ( = علاج الحدید ) در مداوای بیماری آب آوردن چشم صحبت کرده است ).
نخستین اشارات شایان توجه به آلات و وسایل جراحی درنخستین مجموعه دائره المعارفی در باره پزشکی دوره اسلامی یعنی الحاوی فی الطب * محمدبن زکریا رازی دیده می شود اما در این کتاب به سبب نبودن بخش خاصی در باره جراحی اطلاعات راجع به ابزارهای جراحی در بخشهای مختلف پراکنده است . تا پیش از نگارش الحاوی نوشته های پزشکان دوره اسلامی در باره موضوعات محدودی چون تهیه کتاب‌ها و رسائلی در باره آثار درمانی گیاهان و داروها و تک نگاریهایی در باره معالجه بیماریها بوده است . از مهم ترین کتابهای پزشکی اسلامی تا پیش از الحاوی فردوس الحکمه علی بن سهل طبری و الذخیره فی علم الطب ثابت بن قره بوده است . در الذخیره تقریبا هیچ مطلبی در باره جراحی و ادوات آن وجود ندارد. طبری نیز (ص ۵۵۸) به هنگام گزارش در باره مکتب پزشکی هندی به نقل از سسرد سوسروتا پزشک هندی که احتمالا در قرن ششم پیش از میلاد زندگی می کرده است (رجوع کنید به سزگینج ۳ ص ۱۹۷ـ ۱۹۸) آورده است که از اجزای هشت گانه پزشکی هندی یک جزء به پزشکی میلی برای علاج بیماریهای چشم و جزئی نیز به مبضعی (نیشتری ) برای علاج بیماریها به وسیله فصد اختصاص دارد. بر این اساس طبری (ص ۵۶۰) از مبضع و داغ کردن (کی ) و دوختن رگها در این مکتب پزشکی یاد کرده است .
رازی در الحاوی از به کار بردن نوعی صناره (چنگک ) در مداوای پاره ای بیماریهای رحم (۱۴۲۱ ج ۳ جزء ۹ ص ۱۶) و نیز از به کار بردن مبوله (لوله ای برای بیرون آوردن ادرار از آلت تناسلی مرد) برای معالجه بیماری عدم دفع ارادی ادرار از مجرای آن (ج ۴ جزء ۱۰ ص ۹۷) یاد کرده است . وی ابتدا کاربرد مبوله را که آن را «قاثاطیر» نیز نامیده به نقل از تیاذق / تیاذوق * توضیح داده و سپس نظر خود را در باره استفاده از آن بیان کرده است ( رجوع کنید بههمان ج ۴ جزء ۱۰ ص ۹۷ـ ۹۸). رازی در موضعی دیگر (همان ج ۴ جزء ۱۰ ص ۱۰۹ـ۱۱۰) به نقل از انطیلس (آنتیلوس پزشک یونانی قرن سوم پیش از میلاد) از به کار بردن مبوله ای یاد کرده که نخی در سوراخی در انتهای آن قرار داده شده تا با آن ادرار مانده در مثانه بیمار تخلیه شود.
ظاهرا رازی از نخستین پزشکان دوره اسلامی بوده که در باره چگونگی دوختن (بخیه زدن ) اعضای درونی بدن انسان مطالبی آورده است ( رجوع کنید به همان ج ۵ جزء ۱۳ ص ۱۵ـ ۱۶). او به تفصیل در این باره توضیح داده و از آرای جالینوس نیز در این زمینه یاد کرده است . رازی در دیگر کتاب خود المنصوری فی الطب که به نام کناش المنصوری نیز شناخته می شود ( رجوع کنید بهسزگین ج ۳ ص ۲۸۱) مقاله ای را به شکستگیها و جراحات اختصاص داده و در آن به تفصیل به حجامت و فصد و شکستگیها پرداخته ( رجوع کنید به ص ۳۰۱ـ۳۷۵) اما از آلات جراحی و فصد و حجامت سخنی به میان نیاورده است . مدتی کوتاه پس از رازی یعقوب کشکری (متوفی در نیمه دوم قرن چهارم ) به بعضی آلات جراحی چشم اشاراتی کرده که از آن جمله است : به کار بردن نوعی ابره (سوزن ) برای درمان پاره‌ای بیماریهای چشم (ص ۱۰۷ـ ۱۰۸) استفاده از مبضع (نیشتر) برای معالجه تحجر (ورم رگهای دور قرنیه چشم ص ۱۰۶) استفاده از مهت (نوعی دیگر از نیشتر) برای درمان التصاق (چسبیدن دو پلک چشم در موضع کناری آن به یکدیگر همانجا) و استفاده از صناره و مقراض (قیچی ) و قمادین و منقاش (ابزاری شبیه موچین ) برای مداوای توثه (گوشت زائد گوشه چشم ) و ثالول (تورم پلک چشم ص ۱۱۰ نیز رجوع کنید به چشم / چشم پزشکی * ).
در میان پزشکان متقدم دوره اسلامی علی بن عباس مجوسی اهوازی (متوفی ربع آخر قرن چهارم ) نخستین کسی است که به مقوله جراحی نگاه علمی داشته و در باره ابزارهای جراحی مورد استفاده پزشکان دوره اسلامی اطلاعات مفیدی داده است . وی که کتاب خود کامل الصناعه الطبیه را به عنوان ذیلی بر الحاوی نوشته جراحی را به سه دسته جراحی عروق جراحی گوشت و جراحی استخوان تقسیم کرده (ج ۲ ص ۴۵۶) و بر این اساس به شرح پاره ای از آلات جراحی پرداخته و از جمله به استفاده از این وسایل اشاره کرده است : نخ ابریشم برای دوختن بریدگی رگها (ج ۲ ص ۴۶۱) سناره (صناره ج ۲ ص ۴۶۷) منقاش (ج ۲ ص ۴۶۸) کلبتین (نوعی وسیله شبیه قیچی ج ۲ ص ۴۶۸) السبوکیه برای درمان بعضی بیماریهای چشم (ج ۲ ص ۴۷۱) مقراض (ج ۲ ص ۴۷۳ ۴۷۵) نوعی سوزن (ج ۲ ص ۴۷۳) برای مداوای شتره (بیماری کوتاهی پلک چشم ج ۲ ص ۴۷۶)
مهت برای مداوای آب آوردن چشم (همانجا) قاثاطیر برای درمان گیرافتادن ادرار در مثانه (ج ۲ ص ۴۸۳) و چند وسیله برای خارج کردن جنین مرده از بدن مادر از جمله صناره و شراسیف (ج ۲ ص ۴۸۹). او همچنین (ج ۲ ص ۴۹۳ـ۴۹۷) در باره انواع وسایل داغ کردن زخم (مکوی جمع آن : مکاوی ) گزارش داده است . در میان چشم پزشکان اسلامی نیز علی بن عیسی کحال (متوفی ح ۴۰۰) به استفاده از آلات جراحی برای درمان بیماریهای چشم اشاره کرده است . وی در بخشی که به برخی از بیماری چشمی از جمله سبل (سرخ شدن بسیار زیاد چشم به واسطه پارگی رگها) پرداخته از به کار بردن مهت در معالجه این بیماری نیز یاد کرده است (ص ۱۹۷ـ۱۹۹) اما تنوع وسایلی که علی بن عیسی ذکر کرده با آنچه یعقوب کشکری در معالجه بیماریهای چشم از آنها یاد کرده قابل مقایسه نیست .
ابن سینا نیز در باره آلات جراحی مطالبی دارد از جمله برای معالجه گوشت زائدی که در بینی به وجود آمده از نوعی اره نخی سخن گفته که از گره هایی که با فاصله معین بر روی نخ ابریشمین زده می شده درست می شده است . این اره را به وسیله ابره (سوزن) تا انتهای حفره بینی وارد می کردند سپس با اره نخی گوشت زائد را می بریدند و بعد با استفاده از انبوبه (لوله ) سربی داروهایی بر روی زخم می گذاشتند (ج ۲ کتاب ۳ ص ۱۰۵۴).
ابن سینا همچنین برای معالجه ورم مثانه از وسیله‌ای به نام زراقه (سرنگی برای داخل کردن دارو به مثانه مردان ) سخن گفته ( رجوع کنید به ج ۲ کتاب ۳ ص ۱۵۵۶) و در باره کاربرد قاثاطیر برای درمان بیماریهای مختلف (ج ۲ کتاب ۳ ص ۱۵۷۴) و کاربرد کلبتین و صناره برای بیرون آوردن جنین مرده از شکم مادر (ج ۲ کتاب ۳ ص ۱۶۵۳) نیز مطالبی آورده است .
اما مهم ترین و مفصل ترین گزارش در باره آلات و ادوات جراحی از آن ابوالقاسم زهراوی است . وی باب سی‌ام کتاب خود التصریف لمن عجز عن التألیف (۱۴۰۶ ج ۲ ص ۴۶۱ـ۵۶۷) را به موضوع جراحی اختصاص داده و در آن مانند تقسیم بندی علی بن عباس مجوسی اهوازی جراحی را به سه دسته تقسیم نموده و در سه باب ذیل باب سی ام به توصیف مهم ترین آلات و ادوات هر دسته پرداخته است .
در باب اول (ج ۲ ص ۴۶۲ـ۴۷۶) زهراوی داغ کردن (کی )را شرح داده و بر اساس چگونگی درمان بیماریها از سرتا پا به وسیله داغ کردن به شرح آلات مخصوص داغ کردن هریک از نقاط بدن نیز پرداخته و حدود سی نوع از انواع داغ کنها را برشمرده است. نکته در خور توجه آن است که وی برای نخستین بار تصویر آلات جراحی موردبحث را نیز ترسیم کرده است . تقریبا در تمام نسخه‌های خطی موجود از این کتاب این تصاویر وجود دارند.
در باب دوم (ج ۲ ص ۴۷۶ـ۵۴۴) ــ که در باره رگ زدن شکافتن و سوراخ کردن و مانند آن است ــ زهراوی راجع به درمان بسیاری از بیماریها از طریق جراحی عضو بیمار توضیح داده است . گستردگی و تنوع موضوعات این باب با هیچ یک از آثار پیش از آن قابل قیاس نیست . زهراوی در این باب به توضیح در باره استفاده از حدود ۱۵۰ وسیله جراحی پرداخته که از جمله آنهاست : انواع مبضع (نیشتر) برای گشودن پوست سر (ج ۲ ص ۴۷۸) یا بریدن گوشت اضافی به وجود آمده در گوش (ج ۲ ص ۴۸۲) مجموعه وسایلی برای جرم گیری دندانها (ج ۲ ص ۴۹۰) انواع گازانبرها (کلالیب ) برای کشیدن دندان (ج ۲ ص ۴۹۱) نوعی قیچی سرکج شبیه به انواع کلالیب برای بیرون آوردن زالو از درون گلو (ج ۲ ص ۴۹۵) نوعی قیچی ( مقص) برای ختنه کردن (ج ۲ ص ۵۰۵) و نوعی لولب (وسیله ای برای بازکردن دهانه رحم برای بیرون آوردن جنین ج ۲ ص ۵۱۵).
در باب سوم (ج ۲ ص ۵۴۴ـ۵۶۷) که در باره شکستگیها است یازده وسیله بررسی شده که از جمله سه نمونه مته ( مثقب ) است برای سوراخ کردن جمجمه انسان به منظور ترمیم بخشهای شکسته آن (ج ۲ ص ۵۴۹).
از بین پزشکانی که آثار خود را به زبان فارسی تألیف کرده اند بیش از همه سیداسماعیل جرجانی در مهم ترین اثر پزشکی خود ذخیره خوارزمشاهی از آلات و ادوات جراحی یاد کرده که از جمله آنهاست : نوعی وسیله به نام میل برای گشودن پلک چشم افرادی که قادر به گشودن چشم خود نیستند (ص ۳۳۹) صناره برای مداوای طرفه یا ناخنه که گوشت زائدی است که در گوشه چشم پدید می‌آید (ص ۳۵۱) و منقاش (ص ۳۴۵) و مهت (ص ۳۵۲ ۳۶۲) برای درمان دیگر بیماریهای چشم . جرجانی بیشتر به وسایلی اشاره کرده است که در درمان بیماریهای چشم به کار می روند. علاوه بر این به طور محدود به دیگر آلات از جمله ابزار داغ کردن (ص ۶۰۳) نیز اشاره کرده است . به نظر می رسد آنچه در ذخیره خوارزمشاهی در باره استفاده از ابزار جراحی آمده همانهایی است که در آثار دیگر جراحان و پزشکان اسلامی نیز آمده و کمتر از مواردی سخن گفته شده که خود جرجانی آنها را تجربه کرده یا به کار بسته است . از جمله آنچه جرجانی (ص۶۰۳) در باره نوعی داغ کن فلزی مشتمل بر چند دایره تو در تو برای داغ کردن سرین نوشته تقریبا همان مطالب زهراوی (ج۲ ص ۴۷۲) در این باره است .
ابن بطلان پزشک و مؤلف بغدادی (متوفی ۴۵۸) نیز فهرستی از پاره ای آلات مربوط به کار جراحان بدون توجه به نوع و کاربرد این گونه وسایل به دست داده است ( ((ر.ک.ب))ص ۷۷ـ ۷۸). همچنین به هنگام ذکر داستانی در باره آزمایش پزشکان (ص ۱۱۳) از گروهی از وسایل جراحی شامل مدورات شفرات مزویات و حربات نام برده که در دیگر آثار پزشکی از آنها نامی نیامده است .
ابن زهر (متوفی ۵۵۷) نیز در کتاب خود التیسیر فی المداواه و التدبیر از تعدادی از وسایل جراحی یاد کرده که از جمله آنها انبوبی از نقره برای درمان پاره ای بیماریهای معده و روده است (سفر ۱ ص ۱۵۵).
عبدالرحمان بن نصر شیزری مؤلف اهل شام (متوفی ح ۵۸۹) نیز در باره گروهی از آلات جراحی گزارش داده است . وی نه در مقام پزشک بلکه به عنوان کسی که فهرستی از امور مربوط به حسبه و نظارت بر چگونگی گذران زندگی مردم در شهرها را تهیه کرده از این آلات یاد کرده است . شیزری در این فهرست (ص ۹۹ـ۱۰۰) انواع گازانبر ابزار داغ کردن نیشترها و دیگر ابزارها را نام برده است .
یکی از آخرین پزشکان دوران متقدم و دوره میانه پزشکی اسلامی که از آلات جراحی سخن گفته امین الدوله ابوالفرج بن موفق الدین معروف به ابن قف (پزشک اهل شام متوفی ۶۸۵) است که در کتاب خود العمده فی الجراحه به این ابزار اشاره کرده است (برای آگاهی بیشتر در باره این کتاب ((ر.ک.ب)) ادامه مقاله بخش ب ) از جمله به چند گونه ابزار داغ کردن (ج ۲ ص ۱۶۲ـ۱۷۳) و استفاده از چند چنگک (صناره ) و نوعی کلبتین (گازانبر) برای در آوردن جنین مرده از شکم مادر (ج ۲ ص ۲۱۷ـ ۲۱۸). در این روش ابتدا جنین مرده را تکه تکه و سپس با این وسایل تکه ها را از شکم مادر خارج می کردند.
از قرن هشتم به بعد پزشکی نویسان اسلامی ترجیح داده اند به جای ذکر آلات و ادواتی که در جراحی به کار می روند به بیان چگونگی عمل جراحی بپردازند. ازاین رو در متون پزشکی اسلامی کمتر در باره انواع آلات جراحی سخن به میان آمده و آثاری چون التصریف زهراوی که بخشی از آن به آلات جراحی اختصاص دارد دیگر پدید نیامده است.
از جمله متون پزشکی مهمی که به زبان فارسی پس از قرن هشتم تألیف شده شرایط جراحی تألیف ابوزین کحال پزشک و چشم پزشک دوره صفوی است (در باره کتاب او « ر.ک.ب» ادامه مقاله بخش ب ). اگرچه این کتاب در باره جراحی است بیشترین بخش آن به چگونگی درمان بیماریها با دارو اختصاص دارد و در کنار آن به بعضی آلات جراحی و برخی جراحیهای کوچک پرداخته شده است
باب نوزدهم مجموعه اکبری تألیف علی اکبربن میرگداعلی بن میرسیدبابای حسینی در ۱۰۳۶ نیز به فنون جراحی اختصاص دارد اما در آن تقریبا هیچ اشاره ای به آلات و وسایل جراحی نشده است .
مهم ترین کتاب در باره جراحی در دوره صفوی ذخیره کامله تألیف حکیم محمدعلی است که آن را در روزگار شاه صفی (: ۱۰۳۸ـ۱۰۵۲) نوشته است . در این کتاب بخشی (گ ۴۵ر ـ ۴۹ پ ) در باره آلات جراحی وجود دارد اما اطلاعاتی که در آن آمده عمیق نیست . مؤلف در این بخش در باره حدود پانزده وسیله جراحی بیشتر شامل انواع نیشترها و کاردها گزارش داده است .
در جلد اول از مجلدات سه گانه انوار ناصریه با نام تشریح البشر و توضیح الصور ــ که یکی از مهم ترین آثار مربوط به آشنایی ایرانیان با پزشکی جدید و اروپایی و به ویژه فن جدید تشریح است ــ تألیف محمدبن عبدالصبور حکیم قبلی در ۱۲۷۲ در باره آلات جراحی سخنی نیست اما در بخش کوچکی از کتاب (ج ۱ ص ۱۹۲ـ۱۹۴) مهمترین ابزارهای تشریح به اختصار معرفی شده است . این کتاب یکی از مهم ترین آثار دوره قاجار است که به معرفی مهم ترین آلات و وسایل تشریح اختصاص دارد.
گزارشهای معاصر در باره بررسی آلات جراحی در پزشکی دوره اسلامی عموما به بررسی باب سی ام التصریف زهراوی اختصاص دارند. یکی از قدیم ترین این گزارشها (چاپ شده در ۱۳۰۴/۱۹۲۵) نوشته احمد عیسی بک (ص ۲۵۶ـ۲۷۴) است که به شرح کوتاهی از آلات مورد نظر زهراوی اختصاص دارد. او در این گزارش (ص ۲۵۶ـ۲۷۱) روی هم رفته ۱۳۴ وسیله را معرفی کرده است . عبداللطیف بدری در گزارش خود (ص ۴۲۳ـ۴۴۱) اگرچه بخش اصلی مطالب خود را از زهراوی اخذ کرده به دیگر آثار پزشکی و چشم پزشکی اسلامی از جمله کتاب الکافی فی الکحل نوشته خلیفه حلی نیز نظر داشته است .
او یازده وسیله جراحی چشم و چشم پزشکی (ص ۴۲۸ـ۴۳۲) هفت وسیله درمان بیماریهای دهان و حنجره (ص ۴۳۳) هشت وسیله مورد استفاده در بیماریهای زنان و زایمان (ص۴۳۶ـ۴۴۱) و هشت وسیله مورد استفاده در درمان شکستگیها (ص۴۳۳ـ۴۳۶) را برشمرده است .
مفصل ترین گزارش در باره وسایل جراحی پزشکی اسلامی از آن علی حسین شطشاط (چاپ شده در ۱۳۷۸ ش / ۱۹۹۹) است . او در این گزارش (ج ۱ ص ۱۸۵ـ۳۵۰) وسایل جراحی را به نه دسته تقسیم نموده است . به جز بخش مربوط به وسایل جراحی چشم مهم ترین منبع او نیز باب سی ام التصریف زهراوی است . شطشاط این آلات را تقسیم کرده است به انواع داغ کنها (ج۱ ص ۱۹ـ ۲۱۸) وسایل عمومی جراحی (ج ۱ ص۲۱۹ـ۲۵۰) شامل انواع چنگکها (صنانیر) نیشترها (مباضع ) وسایل حجامت انواع وسایل حقنه و تنقیه سوزنها و کاردهای بسیار نوک تیز (مسابیر) میلهای سرتیز (مدسات ) نیشترهای حجامت (مشارط) انبرکها (کلالیب ) لوله های جراحی (انبوبه ها) و مانند آنها وسایل چشم پزشکی (ج ۱ ص ۲۵۱ـ ۲۶۸) وسایل دندان پزشکی (ج ۱ ص ۲۶۹ـ۲۸۲) وسایل جراحیهای دهان حنجره و گوش (ج ۱ ص ۲۸۳ـ ۲۹۶) وسایل درمان شکستگیها (ج ۱ ص ۲۹۷ـ ۳۲۲) وسایل درمان بیماریهای تناسلی و مجاری ادرار (ج ۱ ص ۳۲۳ـ۳۳۱) و وسایل مربوط به بیماریهای زنان و زایمان (ج ۱ ص ۳۳۲ـ۳۴۳). وی بخش کوچکی (ج ۱ ص ۳۴۴ـ۳۵۰) را نیز به دیگر وسایل جراحی که در این تقسیم بندی نمی گنجیده اند اختصاص داده است . او در گزارش خود تصویر حدود ۴۷۰ وسیله جراحی در پزشکی دوره اسلامی را برگرفته از کتاب زهراوی و دیگر منابع آورده است .