فراوری مواد غذایی حلقه مفقوده در اقتصاد کشور

صنایع غذایی در هر کشور وظیفه کاهش این ضایعات تا کمترین حد ممکن را بر عهده دارد .ایران نیز از این امر مستثنا نیست.در سالهای اخیر رشد صنایع غذایی در ایران پیشرفت قابل توجه ای داشته ولی این میزان نسبت به رشد کنونی جمعیت جوابگو نمی باشد.

تولیدات ۳۰ سال پیش محصولات کشاورزی ایران و در ابتدای انقلاب اسلامی در حدود ۲۵ میلیون تن بوده است که هم اکنون با تلاش های فراوان این رقم به ۱۰۰ میلیون تن رسیده است و تا پایان برنامه بیست ساله توسعه (۱۴۰۴) با توجه به پیشرفت های کشور‌های جهان در صنعت کشاورزی و مبادلات تکنولوژی با یکدیگر این میزان باید به ۳۰۰ میلیون تن برسد.
۱۰۰ میلیون تن تولیدات کشاورزی ایران در حالی است که ظرفیت فعلی صنعت غذا در حدود ۲۰ میلیون تن بوده که به نسبت جمعیت حال حاضر بسیار اندک است. این ظرفیت مربوط به ۹ هزار واحد صنایع غذایی است که از حدود ۸۰ هزار واحد صنعتی در کشور به تولید غذای مردم می پردازند.لازم به ذکر است که حدود ۴/۱ این مجموعه ی ۹هزارتایی صنایع غذایی کشور به صنعت کنسرو و نیمه کنسرو تعلق دارد.
مشکلات ضایعات کشاورزی از زمان کاشت شروع شده و حتی پس از فرآوری نیز ادامه دارد که این امر باعث می شود که برای بهبود وضعیت نیاز به اجرای اعمال بنیادین به شدت احساس شود.
این میزان ضایعات که هر ساله در بخش کشاورزی به وجود می آید معادل ۲۵ درصد درآمد نفتی هر سال کشوری نفت همچون ایران است.
بخشی از ضایعات در هنگام عملیات کاشت،داشت و برداشت و بخشی دیگر در مراحل بعد از برداشت شامل حمل و نقل، انبارداری یا سرد خانه گذاری، فرآوری و نگهداری پس از فرآوری می باشد.
ضایعات زمان کاشت شامل بذر هایی است که به دلیل سنتی بودن کشاورزی و استفاده نکردن از دستگاههای به روز و پیشرفته از بین می روند یا بارور نمی شوند.بسیاری از گیاهان زراعی به دلیل عدم رعایت فاصله کاشت رشد خود را کامل نمی کنند و به همین دلیل در هنگام برداشت به صورت ضایعات در می آیند.بیشترین میزان ضایعات در بخش تولید و مصرف نان اتفاق می افتد و علت آن را می توان عواملی چون پخت سنتی نان و به موازات آن کیفیت پایین نان و گندم مورد استفاده دانست.
سنتی بودن کشاورزی از تولید تا برداشت، شیوه‌های غلط نگهداری و انبارداری، نبود صنایع تبدیلی و تکمیلی کافی برای جذب مواد خام ، فرهنگ نادرست مصرف و عدم توجه کافی در تهیه غذا،باعث ایجاد ضایعات از مرحله تولید در مزرعه تا سر سفره می شود .
یکی از سیاست های جدی دولت ها در امر امنیت غذایی کاهش ضایعات غذاست که در این راه اهمیت دادن به فرآوری و کارخانجات تبدیل امری حیاتیست.
در گذشته تصورمی شد که امنیت غذایی با افزایش تولید غذا تامین می شود اما با رشد جمعیت و افزایش مردم گرسنه از یکسو و محدودیت عوامل و منابع تولید غذا نظیر زمین،آب و ….. از سوی دیگر نشان داد که این دیدگاه صحیح نیست و این دیدگاه مطرح شد که کاهش ضایعات مواد غذایی از مرحله تولید تا مصرف یکی از منابع جدید امنیت غذاییست که بهترین راه برای تحقق این دیدگاه افزایش صنایع تبدیلی به منظور کاهش قابل توجه ضایعات میوه و تره بار و محصولات کشاورزی و بازیابی آنهاست.
با ایجاد صنایع تبدیلی از قبیل کنسانتره میوه جات،کمپوت و همچنین نگهداری مناسب در سردخانه ها می توان این مقدار ضایعات را کاهش داد و حتی بخشی از این محصولات را صادر کرد و باعث افزایش ارزش افزوده ماده غذایی شد.
از بحث فوق می توان نتیجه گرفت که کشاورزی علمی بدون صنایع تبدیلی و تکمیلی کاری از پیش نخواهد برد.
در سبزی ،صیفی و میوه کمتر کشوری مانند ایران چنین حجم ضایعاتی را پس از برداشت دارد و بخشی از این محصولات پس از عرضه به بازار آنقدر فاسد هستند که قابلیت استفاده را ندارند.
در واقع نبود صنایع تبدیلی و تکمیلی کافی در نزدیکی مزارع و عدم آگاهی کشاورزان از روش های درست کاشت، داشت و برداشت و استفاده از روش های سنتی کشت در کنار مقاومت مسئولان در کاربرد فناوری های نو وعدم معرفی آنها به کشاورزان ، کمبود نقدینگی و نبود برنامه ریزی دقیق در تولید از مواردی هستند که باعث عدم شکوفایی صنایع غذایی کشور هستند و سهم زیادی را در افزایش میزان ضایعات ایفا می کنند.
با شرایط موجود، کمبود صنایع تبدیلی در کشور ما به شدت احساس می شود.وجود صنایع تبدیلی به صورت مستقیم بر کاهش ضایعات و افزایش صادرات و در نتیجه افزایش ارزش افزوده مواد غذایی تاثیر گذار است.افزایش صادرات اوج موفقیت هر صنعت به حساب می آید بنابر این برای مشخص شدن اهمیت کشاورزی به عنوان یکی از پایه های اصلی اقتصادی کشور، در کنار نفت نیاز به افزایش صنایع تبدیلی می باشد.
از آنجایی که بخش کشاورزی و صنایع غذایی دو رکن اصلی و پایه های اقتصادی کشور هستند که ارز آوری و سود اقتصادی بالایی را نصیب کشور می کنند توجه ویژه به پیشرفت و افزایش فعالیت های این بخش ها الزامی می باشد.
صنایع غذایی ایران با توجه به پتانسیل بالای بخش کشاورزی و تولیدات کم نظیر محصولات آن متاسفانه رشد کمی داشته که از دلایل آن می توان به واردات بی رویه مواد مشابه داخلی و صادرات مواد اولیه ی مرغوب اشاره داشت.حدود ۸۰ تا ۸۵ درصد مواد غذایی مورد نیاز جامعه و ۹۰ درصد مواد اولیه کارخانجات صنایع غذایی را می توان از تولیدات محصولات کشاورزی داخلی تامین کرد اما واردات مواد غذایی از کشورهایی نظیر چین ،پاکستان،برزیل و کشور های عربی بخش صنایع تبدیلی ایران را با مشکل مواجه می کند.
صاحبان صنایع غذایی داخلی به دلیل عدم وجود امکانات مالی مناسب برای تهیه ی مواد اولیه خود در رقابت با مواد غذایی وارداتی حذف می شوند.
اکثر محصولات کشاورزی در یک دوره زمانی مشخص وارد بازار می شوند و این محدودیت زمانی صاحبان صنایع غذایی را برای تامین مواد اولیه به لحاظ مالی دچار مشکل می کند و از آنجایی که صنایع تبدیلی در بلند مدت نتیجه می دهد باب طبع سرمایه گذاران ایرانی که به دنبال سود در کوتاه مدت می باشند نیست و این سرمایه گذاران به واردات روی می آورند تا بلافاصله سود کلانی به دست آورند.
با این شرایط محصولات کشاورز خریداری نمی شود و اگر هم خریداری شود محصولات درجه یک آنها به منظور صادرات خریداری می شود و به این صورت خلا محسوسی در صنایع تبدیلی به وجودمی آید.
این در حالیست که صنایع تبدیلی در بخش کشاورزی ،زمینه مناسب برای توسعه بخش کشاورزی را فراهم آورده و با افزایش تولیدات ،بهره وری ،ایجاد فرصت های شغلی ،تامین نیازهای اساسی،پیوند با دیگر بخش های اقتصادی ،کاهش نا برابری های منطقه ای و ارتقای درآمد خانوارهای کم درآمد روستایی را منجر خواهد شد.
به طور مثال ایران از لحاظ تولید مرکبات رتبه ی ششم را در جهان دارا می باشد و در حال حاضر تنها با صادرات مرکبات به صورت خام در جهان شناخته می شود ولی می توان با افزایش صنایع تبدیلی و بسته بندی صحیح ارزش افزوده ی مرکبات ایرانی را ۱۰ برابر افزایش داد و با این عمل به عنوان یکی از بزرگترین صادر کننده گان محصولات فرآوری شده ی مرکبات نیز شناخته شد. در صورت حل شدن این مشکلات صنایع غذایی ایران تا حدود ۸۰ درصد توانایی رقابت در بازارهای جهانی را به دست می آورد.

راهکار های قابل بررسی در زمینه کاهش ضایعات می توان با ایجاد و توسعه صنایع تبدیلی در کنار مزارع تا حد زیادی از به وجود آمدن آنها جلوگیری کرد زیرا در این شرایط مواد اولیه فورا به کارخانجات تبدیل رسیده و امکان از بین رفتن آنها کاهش چشمگیری می یابد.
راه حل دیگر احداث کارخانجات در نزدیکی راههای ارتباطی مانند جاده ها،راه آهن و بنادر می باشد تا هم مواد اولیه و هم محصولات نهایی از طریق این راههای ارتباطی به سرعت وارد و یا خارج شوند.
راهکار دیگر آموزش نیروی کار انسانیست تا در طی فرایند های مختلف از ایجاد ضایعات جلوگیری کند.
روش دیگر استفاده از تکنولوژی های جدید است.
آمار ها نشان می دهد که پس از ورود هرگونه تکنولوژی جدید در عرصه ی کشاورزی ، تعداد زیادی از کارگران شغل خود را از دست می دهند ،شاید این امر باعث مخالفت بسیاری از کشاورزان و صنعت گران با ورود تکنولوژی های جدید باشد اما لازم به ذکر است که صنایع فرادست و فرودست کشاورزی نیز با همان سرعت افزایش تولید در کشاورزی بلکه بسیار سریعتر از آن شکل می گیرند و زمینه اشتغال را برای نیروی کار انسانی ،از کارگر ساده صنایع گرفته تا مهندسان،بازرگانان،فروشندگان و واسطه گران ایجاد می کند.
در این بخش به بیان چند نکته برای حل مسائل موجود در صنایع غذایی می پردازیم:
در وهله ی اول می توان به مسئله ی مدیریت اشاره کرد.در حدود ۲۰ سال پیش صنایع غذایی کشور روند رو به رشدی را در پیش گرفته بود و کشور به سمتی پیش می رفت که به عنوان یکی از بزرگان تولید مواد غذایی در کنار کشور هایی چون آمریکا و آلمان قرار بگیرد ولی متاسفانه به دلیل مدیریت ناکارآمد هزینه ها بالا رفت و سرمایه گذاری ها با شکست مواجه شد و این شکست عاملی شد تا سرمایه گذاری در این بخش منتفی شود.
بنابر این انتصاب مدیران شایسته و دارای تحصیلات مرتبط می تواند تا حد زیادی این صنایع را با موفقیت مواجه نماید.صنایع تبدیلی می توانند پیش نیاز استراتژی صنعتی شدن و تامین کننده امنیت غذایی باشند. صنایع تبدیلی نه تنها ضایعات کشاورزی را به حد اقل می رساند بلکه بسیاری از ضایعات را به مواد با ارزش غذایی تبدیل می کند.
بنابر این واضح است که سرمایه گذاری در این بخش از اهمیت ویژه ای بر خوردار است.
یکی از مشکلات اساسی صنایع غذایی فقدان سازمان مالی منسجم است که در نتیجه هیچ ارگان یا سازمانی از نظر مالی تولید کنندگان مواد غذایی را حمایت نمی کند.
عملکرد بخش کشاورزی ،کاهش ضایعات و رشد صادرات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی تنها در راستای سرمایه گذاری موجه در بخش صنایع تبدیلی محقق می شود.انجام هر گونه سرمایه گذاری در بخش صنایع تبدیلی نیازمند هدف گذاری و برنامه ریزی صحیح و موجه به منظور افزایش ظرفیت صنایع فراوری و رشد تولیدات در بخش کشاورزی است.
صنایع تبدیلی می توانند به توسعه ی بازار تولیدات کشاورزی کمک کرده و سبب ارتقای سطح کیفی و بهداشتی محصولات و فراورده های کشاورزی شوند در ضمن اینکه امکان ابداع و تولید انواع فراورده های غذایی جدید را فراهم می کنند.
بنابر این راه حل دیگر کمک و حمایت مالی دولت از صنایع تبدیلی است تا زمانی که این صنایع به بازده مورد نظر برسند.و در آخر جلوگیری از واردات بی رویه و حمایت از تولید کننده ی داخلی مواد غذاییست.
شکوفایی صنایع غذایی کشور مشروط به اصلاح ساختارهای تامین،تولید،مصرف و حمایت های دولتی از این بخش است. در نتیجه ی این اعمال نه تنها صنایع غذایی و کشاورزی رشد خواهند کرد،بلکه کل جامعه حرکت رو به جلویی را آغاز می کند.