اکوسيستم مناطق خشک و نيمه خشک حدود دوسوم مساحت ايران را شامل مىشود و وسعت آن حدود ۱،۱۰۰،۰۰۰ کيلومتر مربع مىباشد. ميزان خشکى هوا بسيار زياد بوده و ميزان رطوبت هوا ناچيز مىباشد. ميانگين دوره گرماى تقريباً طولانى و حدود ۵ تا ۷ ماه در سال است و ميزان بارندگى بسيار پائين بوده و از ۳۰ ميلىمتر تا ۲۵ ميلىمتر در سال متغير است. قسمت اعظم استانهاى قم، تهران، خراسان، سمنان، سيستان و بلوچستان، فارس، کرمان، يزد، اصفهان، قزوين، مرکزى و گلستان در شرايط اکوسيستم خشک و نيمهخشک واقع شدهاند. بهدليل عدم وجود رطوبت در هوا، تغييرات درجه حرارت در شبانهروز زياد مىباشد و در بعضى از مناطق اختلاف درجه حرارت در شب و روز به ۵۰ درجه سانتىگراد مىرسد.
انواع شترهای ایران
در این مناطق جغرافیائى شترانى زیست مىکنند که نسبت به آب و هواى گرم و خشک و شرایط محیطى این مناطق بهویژه همبستگى با مراتع و تغذیه با گیاهان خشبى تطابق یافتهاند. مقاومت بسیارى بالاى این شتران نسبت به تغییرات درجه حرارت در شبانه روز بهدلیل پوشش الیاف کرک بدن این شتران مىباشد که بهعنوان عایقى بدن شتر را در برابر گرماى روز و سرماى شب محافظت مىنماید.
نژادهای شتر در ایران متفاوتند که در ادامه به معرفی آنها میپردازیم.
اکوتیپ شتر ترکمنى
شتر یک کوهانه با چثهای قوی است که جزو شتران شیری میباشد بیشتر در منطقه ترکمن صحرا، گرگان و گنبد و صحراى قره قروم واقع در شمال خراسان و کشور جمهورى ترکمنستان پراکندهاند و جمعیت آن در حدود ۳۳۰۰ نفر میباشد. شتر ترکمنی از لحاظ سواری نیز مورد استفاده قرار میگیرد حد متوسط بار برای شترهای متوسط الجثه ۱۴۰ کیلوگرم است که میتواند آن را روزانه تا مسافت ۳۵ – ۴۵ کیلومترحمل کند. ترکمنها شتر را به اسامی متفاوتی میخوانند:بارگار، ارونا، لوک، مایا، کایونف بلخی، نرجا و غیره. رنگ شترتر کمن معمولاً از قهوهای روشن تا قهوهای تیرهاست. پشم آن تا حدودی مجعد است که این صفت آن را از سایر شترها متمایز میسازد. در گذشتههای نه چندان دور، تجار شتر آذر بایجانی به منطقهتر کمن صحرا میرفتند و این شترها را از ترکمنها میخریدند و به شاهرود و سایر شهرها میبردند.
به همین جهت است که تعداد اندکی از این شترها در آذربایجان شرقی نیز دیده شدهاند. پشم شترتر کمن را هر سال در بهار میچینند و پشم چینی کار مردان ترکمن است. براساس آمار اداره کشاورزی گنبد کاووس تعداد شتران ترکمن در حدود ۳۰۰۰ نفر بودهاست که از این تعداد هزار نفر در حومه گنبد کاووس و هزار و سیصد نفر در مراوه تپه و هفتصد نفر در «داشلی برون» بودهاست.
تولید شیر این شتر در یک دوره شیردهى ۱۸۰۰ – ۱۵۰۰ لیتر بالغ مىگردد. در اصطلاح فرهنگ شترداران به اینگونه شترها مرّى (شتر شیروار رام که به راحتى دوشیده مىشود) مىگویند. دلیل وجود این شتر در این منطقه را رواج مصرف شیر شتر از قدیمالایام در فرهنگ ایالات ترکمن ذکر کردهاند. از شیر شتر انواع فرآوردههاى لبنى تولید مىشود به همین علت ایلات ترکمن صحرا انتخاب نسبى در جهت افزایش تولید شیر در گلههاى شتر انجام دادهاند.
در طی بررسی هائی که گوکلانی (۱۳۶۶) بر روی شتر ترکمن نمودهاست اظهار میدارد که اسدیته شیر این شتران (۲۱ /۰ ٪) وزن مخصوص آن (۱۰۳۱) میزان چربی آن (۱۶/۴ ٪) میزان لاکتوز (۲۴/۴ ٪) ماده خشک (۳۸/۱۲٪) خاکستر (۷۷/۰ ٪) و پروتئین (۹/۲ ٪) بودهاست.
میانگین طول بدن شتران ترکمن ۱۴۵ سانتیمتر و میانگین ارتفاع بدن ۱۷۵سانتیمتر، و میانگین دور سینه ۱۸۹سانتیمتر و میانگین عمق سینه ۸۳ سانتیمتر و میانگین تولید سالیانه کرک در حدود دو کیلوگرم و میانگین لاشه کشتار شده ۱۸۷ کیلوگرم و میانگین وزن دیلاقهای متولد شده ۲۳ کیلوگرم است. پرورش شتر ترکمنی عمدتاً در مناطق گمیشان، بندر ترکمن، آق قلا، گنبد ومراوه تپه صورت میگیرد بهطوریکه نام یکی از طوایف و تیرههای مهم ترکمنان، از شاخهٔ آتابای ایل یموت، دوجی یا دیهجی است که در قدی به حرفه شترداری میپرداختهاند.
اکوتیپ شتر بلوچى
زیستگاه این اکوتیپ منطقه بلوچستان ایران (کویر لوت) و بلوچستان پاکستان مىباشد در نتیجه این اکوتیپ هم در بخش جنوب شرقى ایران و هم در ناحیه استان بلوچستان پاکستان و هم در ناحیه جنوب غربى افغانستان نگهدارى و پرورش داده مىشود. شتر اکوتیپ بلوچى با بیابانهاى منطقه بلوچستان سازگارى پیدا کرده و استعداد خوبى براى تولید گوشت دارد.
جثه شتر اکوتیپ بلوچى نسبت به شترهاى کویر مرکزى ایران بزرگتر و از این لحاظ قابل توصیه جهت پروروش بهمنظور تولید گوشت مىباشد. پراکنش این اکوتیپ در دشت لوت و دشت جاز موریان بوده و در شهرستانهاى ایرانشهر، خاش، بمپور، چابهار، سراوان، زابل، مرز استان خراسان و سیستان و بلوچستان مورد پرورش و نگهدارى قرار مىگیرد.
بهدلیل هم مرز بودن با کشور پاکستان و ورود قاچاق انواع کرکهاى (شتر نر بالغ) اکوتیپ خارجى – سندی، افغانی، چینی، آمیختهگرى بین اکوتیپ بلوچى و اکوتیپهاى خارجى به شدت رخ داده و جمعیت خالص این اکوتیپ روز به روز در حال نابودى و کاهش است لذا تشکیل یک مزرعه حفاظت ژنتیکى براى این نژاد ضرورى بهنظر مىرسد. رنگ این شتر از قهوهاى روشن تا قهوهاى تیره و حنائى و ندرتاً سفید متغیر است و در گذشته عمده استفاده از این شتر جهت ترابرى بین کشورهاى ایران و شبه قاره هند بوده است.
اکوتیپ شتر بندری
این شتر جزو شتران سواری و بارکش است، که نامهای رواحیه، جماز، و پرنده نیز نامیده میشود این شتران کم پشم، لاغرو بسیار تندرو هستند و ساعتی ۳۵-۴۵ کیلو متر طی طریق میکنند. این تیپ شتران بیشتر در استانهای هرمزگان، کرمان، بوشهر و جنوب استان هرمزگان پراکنده شدهاند. شترهای بندری سبک وزن (نر بالغ حدود ۶۰۰ و ماده بالغ حدود ۴۰۰ کیلوگرم) با بدن کشیده و پاهای بلند و استخوانهای آنها در عین قوی بودن چندان ضخیم نمیباشد. سر بطور نسبی کوچک پیشانی برجسته، گردن باریک، کوتاه و عضلانی بوده و در محل الصاق به شانه فرم متناسبی دارد. قسمت عقب بدن کوتاه، عضلانی و شیب دار است. رانها فشرده و عضلانی بوده و با مشاهده از عقب زیاد فاصله ندارند. پوست نازک و موهای کوتاه و فشرده دارند.
اکوتیپ شتر کلکوهى
(کویر مرکزى ایران)
منطقه اصلی محل زیست این شتر استان فارس بودهاست، و در حدود دویست سال پیش با ایل کلکوئی از فارس به اطراف قم برده شد و هنوز در اطراف قم و تهران موجود اند از این شتران قبلاً جهت بارکشی و سواره در ارتش استفاده میشد و هنگی به نام شتران جماز وجود داشت که در حقیقت بخش سواری نظام ارتش را تشکیل میداد؛ و ایل کلکوئی وظیفه نگهداری این شتران را بر عهده داشت و پس از فروپاشی هنگ شتران جماز و گرایش افراد ایل کلکوئی به شهرنشینی تعداد شتران این ایل روز به روز کاهش گذاشت و اکنون گلههای پراکنده از این شتران در کویر قم، و مسیله تا دریاچه نمک پراکندهاند. وزن نر بالغ ۸۰۰ کیلورم و ماده بالغ حدود ۶۰۰ کیلوگرم است و ارتفاع نرها حدود ۱۸۸۸ سانتیمتر است و حدود ۱۵۰۰ نفر از این نژاد بطور ناخالص وجود دارد.
پراکنش جغرافیائى این اکوتیپ عمدتاً در شهرستانهاى قم، گرمسار، ورامین، کاشان، نطنز، اردستان و مناطق کویر مرکزى (دشت کویر) ایران مىباشد.
شهرت این شتر بهخاطر کیفیت خوب کرک آن است که جهت تهیه پارچههاى سنتى و عبا مورد استفاده قرار مىگیرد بدینلحاظ عباى نائین از معروفیت خاصى برخوردار است.
شتر اکوتیپ کلکوهى شترى است یککوهانه، داراى اندامى متوسط و ظریف، رنگ بدن به رنگ شترى (قهوهاى روشن) و فاقد لکههاى اختصاصى است. بهمنظور تولید گوشت و تولید شیر و کرک نگهدارى مىشود. در گذشته بیشترین استعداد این شتر حمل بار و مسافر بوده است که البته در حال حاضر این نوع بهرهبردارى منسوخ شده است. شتر کلکوهى نسبت به شتر اکوتیپ بلوچى و نژادهاى سندى و افغانى کوچک جثهتر و داراى اندامهاى ظریفترىاست.
اکوتیپ جمّازه
شتر جماز شترى است داراى استعداد مناسب جهت انجام مسابقات ورزشى بهویژه شرکت در کورس و سرعت که برحسب تمرینات و تربیت حتى با سرعتهاى بالاتر از سرعت اسب هم مىتواند بدود.
در ایران شتر در مناطق کرمان، سیستان و بلوچستان و هرمزگان پرورش داده مىشوند. بهعلت عدم حمایتهاى اقتصادى و اجتماعی، روزبهروز از جمعیت آن کاسته مىگردد و در حال حاضر بهترین نسل این شتر در مناطق جنوب استان کرمان پرورش مىیابند. طبق آداب و سنن فرهنگى همه ساله در منطقه کهنوج استان کرمان مسابقات جماز سوارى (شتر دوانی) انجام مىگیرد.
اکوتیپ شتر مهابادی
این شتر بیشتر در منطقه مهاباد استان اصفهان پراکنده شدهاست. رنگ این شتر عمدتاً قرمز بوده و به شتر سرخ معروفند و به سایر مناطق کشور نیز برده شدهاند و در جاهای دیگر با تلفظ عامیانه «مهبادی»، مغبادی» «بادی» و … معروف است.
اکوتیپ شتر دشتی
این نژاد بیشتر در استان بوشهر ونوار ساحلی خلیج فارس دیده میشود. عمدتاً به رنگ سرخ وسیاه بوده وبعضاً در آنها رنگ سفید نیز دیده میشود. در بین این توده ژنتیکی شتر شلواری به شتری اطلاق میشود که دارای بالاتنه سرخ و از پهلو وسینه وزیر شکم سفید رنگ است. این شتر از لحاظ تولید پشم حائز اهمیت ودارای موی گوش بلند است وتولید گوشت و شیر بیشتری نسبت به سایر نژادهای موجود در استان دارد. این توده عمدتاً در شهرستانهای دیر، دشتی و بوشهر وجود دارد.
اکوتیپ شتر زاهدانی
این نژاد در اطراف شهر زاهدان دیده میشود و معمولاً زرد رنگ است و از تیپ گوشتی بهشمار میرود و برای پروار بندی مناسب است. این نژاد به استان یزد نیز برده شدهاست.
اکوتیپ شتر چینی
این نوع شتر نیز در استان سیستان وبلوچستان دیده میشود وعلت تسمیه آن به چینی بدین علت است که منشا آن کشور چین بود و از طریق افغانستان به ایران آورده میشود و برخی از این شترها در هنگام ورود داغ هائی به زبان چینی بر روی صورت و گردن خود دارند. این شترها معمولاً به رنگ قهوهای و از تیپ گوشتی است.
اکوتیپ شتر عربی
این نوع شتر در استان بوشهر دیده میشود. معمولاً به رنگ زرد کم رنگ و از تیپ گوشتی وبزرگ جثه میباشد. بدن این شتر فاقد پشم است وگوشها نیز مو ندارد وروی لب دارای موهای بلند میباشد.
اکوتیپ شتر یزدی
دارای رنگ سیاه تا قرمز ودست وپای کوتاهتر نسبت به سایر نژادهای ایرانی است. تیپ این حیوان بیشتر به نوع گوشتی دارد.
