با توجه به توسعهی روزافزون صنایع سنگین استفاده از تجهیزات و ماشینآلات سنگین مانند دامپتراک، در دنیای امروز اهمیت بسیاری پیدا کرده است. مقصود از صنایع سنگین صنایعی است که تولیدات آنها سنگین باشد. این اصطلاح دربارهی صنایعی که در فرآیندهای تولیدیشان از مواد یا ابزار سنگین استفاده میشود نیز کاربرد دارد. از جمله صنایع سنگین میتوان صنایع تولید آهن، صنایع عمرانی، صنایع دفاعی و جنگافزاری، صنایع معدنی و… را مثال زد.
در صنایع سنگین الزاماً باید از ماشینآلات سنگین استفاده کرد. مثلاً برای اجرای عملیات خاکی، ساخت و ساز ساختمانهای بزرگ، استخراج معادن و… باید از ماشینآلاتی استفاده کرد که توانایی ظرفیت حمل بار بهمقدار زیاد را دارا باشند. از جمله ماشینآلات سنگین میتوان به لودر، جرثقیل، دامپتراک و… اشاره کرد.
دامپتراکها کامیونهای غولپیکری هستند که برای استفادهی خارج جادهای تعبیه شدهاند. از دامپتراکها بهطور مشخص در معدنکاری استفاده میشود. این ماشینها برای حمل بارهایی نظیر شن، ماسه، سنگ، باطلههای معدنی و… بهکار گرفته میشوند.
بهطور کلی، با تقریب خوبی دامپتراکها بهطور میانگین توان حمل ۹۰ تا ۳۰۰ تن را دارا میباشند. البته این به آن معنا نیست که ظرفیت تمام این ماشینها در همین محدوده تعریف شود؛ این ظرفیت میتواند در مواردی از ۹۰ تن کمتر یا از ۳۰۰ تن بیشتر هم باشد. در معادن ایران عمدتاً از دامپتراکهایی که توان حمل بار از ۴۰ تا ۱۰۰ تن را دارند، استفاده میشود.
در یک دامپتراک نوعی معمولاً یک سازهی هیدرولیکی تعبیه شده که برای خالی کردن مواد بهوسیلهی کفهی پشتیاش به کار گرفته میشود. بازدهی بالا و سرعت کاری مناسب از ویژگیهای بارز دامپتراکهاست که استفاده از آنها را در زمینهای غیرجادهای و برای حمل مقدار انبوه بار مناسب میسازد.
بهطور کلی، از دو نوع موتور دیزلی و الکتریکی برای تأمین نیروی مورد نیاز دامپتراکها استفاده میشود. استفاده از موتور دیزلی به اتلاف ۷۰ درصدی انرژی میانجامد، در حالی که این میزان در صورت استفاده از موتور الکتریکی به ۳۰ درصد کاهش مییابد. با این حال استفاده از موتور دیزلی نسبت به موتور الکتریکی نیز مزیتهای نظیر ذخیرهی بهمراتب آسانتر انرژی، اشغال جای کمتر و ارزانتر بودن را داراست.
مزیتهای ذکرشده دربارهی موتور دیزلی باعث میشوند تا استفاده از این موتور بهجای موتور الکتریکی در صورتی که ظرفیت دامپتراک کمتر از ۳۰۰ تن باشد ارجحیت داشته باشد؛ اما اگر ظرفیت آن بیشتر از ۳۰۰ تن باشد، بهتر است که موتورهای الکتریکی بهجای دیزلی به کار گرفته شوند؛ چرا که در صورت بالا بودن ظرفیت، فشار قابل توجهی به سیستمهای انتقال نیرو وارد میشود. بنابراین برای کاهش اتلاف انرژی و همچنین افزایش طول عمر دامپتراک و قطعات تعبیهشده در آن استفاده از موتور الکتریکی ضروری است.
استفاده از لاستیک بادی نسبت به لاستیک توپر در دامپتراکها ارجحیت دارد. لاستیک توپر میتواند به سنگین شدن بیش از حد ماشین و نیز اتلاف نیروی کششی بینجامد. همانطور که میدانیم دامپتراک برای حمل بار در زمینهای غیرجادهای طراحی شده است؛ لاستیک بادی به حرکت هرچه راحتتر این ماشین بر ناهمواریها کمک شایانی میکند. این لاستیکها برای جلوگیری از پنچر شدن با ضخامت قابل توجهی طراحی میشوند.
در ادامه، ذکر این نکته نیز ضروری است که در صورتی که احتمال پنچر شدن لاستیک بسیار بالا باشد، مثلاً در زمینهایی که از سنگهای نوکتیز پوشانده شدهاند، از لاستیکهای توپر هم استفاده میشود. این لاستیکهای توپر عمدتاً تنها برای چرخهای عقب ماشین بهکار گرفته میشوند. از این لاستیکها صرفاً میتوان در شرایطی که سرعت بالا یکی از مولفههای مدنظر مصرفکننده نباشد، استفاده کرد؛ چرا که استفاده از لاستیک توپر بهجای لاستیک بادی در زمینهای غیرجادهای به افت قابل توجه سرعت ماشین و دشوارتر شدن حرکت آن میانجامد.
مهمترین نکته در کار با دامپتراک در دراز مدت آگاهی از زمان استهلاک آن است. معمولاً ماشینآلات سنگین معدنی نظیر دامپتراک پس از ۲۵ سال عمر مفید فرسوده میشوند. فرسودگی علاوه بر آنکه شرایط ایمنی کار با ماشینهای سنگین را تحتالشعاع قرار میدهد، به افزایش مصرف سوخت و انرزی نیز میانجامد. افزایش مصرف سوخت و انرژی با گذر زمان بر شرایط اقتصادی تأثیر منفی بهسزایی میگذارد.
پس از استهلاک دامپتراکها در صنایع سنگین در ایران، بهترین کار جایگزینی آنها با یک دامپتراک جدید است. هزینهی اولیهی جابهجایی شاید سنگین بهنظر برسد، اما در درازمدت از نظر اقتصادی بهسود سرمایهگذار خواهد بود. تعمیر دامپتراک مستهلک و استفاده از قطعات جدید بهجای قطعات قدیمی در ماشینآلات سنگین معدنی نیز با توجه به ارز مورد نیاز برای انجام چنین تعویضهایی درمجموع بهصرفه نخواهد بود.
عوامل متفاوتی بر قیمت دامپتراک موثرند. از مهمترین عوامل موثر میتوان به برند کمپانی سازندهی آن اشاره کرد. هرچه برند کمپانی سازندهی یک ماشین سنگین از نظر جهانی شناختهتر شده باشد، منطقاً قیمت آن بیشتر خواهد بود. البته، بهطور کلی، دامپتراکهای تولیدشده توسط کمپانیهای معتبر جهانی به همان اندازه که گرانترند، کیفیت بالاتر، راندمان بیشتر و خدمات پس از فروش مطلوبتری دارند.
ارائهی گارانتی مانند هر محصول دیگری از عواملی است که بر قیمت دامپتراک هم موثر است. گارانتیهای برندهای معتبر عموماً شرایط مطلوبی را برای خریدار پیشبینی میکند. مشخصات فنی یک ماشین سنگین نیز هر کدام بهنوبهی خود بر قیمت آن موثرند؛ که از آن جمله، با توجه به آنکه پیشتر به آنها اشاره داشتیم، میتوان به نوع لاستیک و مدل موتور ماشین اشاره کرد. همانطور که دیدیم، در دامپتراکها از لاستیکهای بادی استفاده میشود. قیمت موتور نیز در قیمت کلی دامپتراک بهطور قابل ملاحظهای اثرگذار است؛ برند سازندهی موتور و قدرت آن جهت تأمین انرژی مورد نیاز ماشین دو عامل تأثیرگذار در قیمت موتور بهشمار میروند.
کار با دامپتراک همانند کار با هر ماشین سنگین دیگری میتواند خطرات احتمالی خود را بهدنبال داشته باشد؛ بنابراین مجموعهای از نکات ایمنی ضروری است. در ادامه، پس از طرح مواردی کلی، چگونگی رعایت نکات ایمنی به تفکیک در شرایط مختلف شرح داده خواهد شد.
بهطور کلی، اپراتور باید از ایمن بودن محدودهی کار اطمینان حاصل کند. سطوح اطراف باید پیش از کار با ماشین بررسی شده باشد. تمام سیستمهای کنترلکنندهی تعبیهشده در ماشین نیز باید بهطور مرتب توسط اپراتور بررسی شوند. پرهیز از حرکت پیش از آنکه موتورها به فشار مدنظر برسند ضروری است. باید تا جای ممکن از برخورد صخرههای تیز با ماشین جلوگیری بهعمل آید. همچنین بهنفع سلامت ماشین است که لبریز نباشد. در ادامه، نکات ایمنی با جزئیات بیشتری بررسی خواهند شد.
در حین باربری، اپراتور باید جداً از هرگونه حرکت مارپیچی در معدن خودداری نماید؛ در غیر این صورت احتمال بروز حوادث ناگوار کم نخواهد بود. هنگام بارگیری ماشین باید از سایر وسایل نقلیه فاصلهی لازم را داشته باشد. اپراتور حتماً باید مواظب پلهها و چالههایی که برای انفجار حفر شده باشد و در حین رانندگی فاصلهی لازم را از آنها حفظ کند. سمت معینی از مسیرهای پیشبینیشده در معادن باید به دامپتراکها اختصاص یابد تا آنها در همان سمت حرکت خود را آغاز و به آن ادامه دهند. معمولاً سمت راست جادههای معدنی به حرکت دامپتراکها اختصاص مییابد. اپراتور باید در مسیر پیشبینیشده حرکت کند. اپراتور به هیچ وجه نباید در زمان بارگیری ماشین را ترک کند یا به آن وارد شود. در حین بارگیری همواره باید احتمال سقوط اجسام از گوشهها را نیز در نظر داشت و هرگز نباید در نزدیکی آنها ایستاد.
اپراتور باید پیش از انجام تخلیه با محل تخلیه فاصلهی معینی داشته باشد و تا زمان صدور فرمان تخلیه صبر کند. قبل از تخلیه سطح انتخابشده برای تخلیه باید بهخوبی بررسی شده باشد. لازم است که سطح انتخابشده برای تخلیه برای این کار مناسب باشد و حتماً باید از این امر اطمینان حاصل کرد. همچنین، سطحی که ماشین سنگین بر آن قرار دارد نیز در حین تخلیه اهمیت فراوانی دارد. ماشین برای تخلیه حتماً باید بر سطحی صاف قرار گرفته باشد؛ درحالی که اگر سطح شیبدار باشد ماشین به یک سمت منحرف میگردد و پس از بلند کردن جک برای تخلیه سقوط آن به سمتی که بهطرف آن مایل است محتمل خواهد بود.
اپراتور پیش از بلند کردن جک برای تخلیه باید دامپتراک را بهطور کامل متوقف کرده باشد. همچنین حصول اطمینان از آزاد بودن ترمز و پایین بودن بدنه نیز ضروری است. جابهجایی اجسام با حجم زیاد و اشکال غیرمعمول و بیش از حد نامتقارن نیز میتواند در بر هم خوردن تعادل ماشین در حین تخلیهی بار موثر باشد. این مسئله نیز باید مورد توجه قرار بگیرد و به آن اهمیت داده شود. پس از تخلیهی بار باید از خالی شدن کنارههای دامپتراک هم اطمینان حاصل شود.
بهتر است که در حین تخلیه فردی هم بیرون از دامپتراک وجود داشته باشد تا در مواقع ضروری اپراتور را راهنمایی کند. اپراتور باید به راهنماییهای فرد توجه داشته باشد. این کار هرچند ساده بهنظر میرسد، اما میتواند تأثیر بهسزایی در پیشگیری از هرگونه خطر احتمالی داشته باشد. فردی که از ماشین بیرون است میتواند با احاطهی بهتری نسبت به اپراتور محیط اطراف را تحت نظر داشته باشد. درواقع، از بیرون از یک کامیون غولآسا امکان بررسی و کنترل محل توقف ماشین، چگونگی توزیع بار در آن و نیز سطح مدنظر برای تخلیه با دقت بسیار بیشتری وجود دارد.
اپراتور برای جلوگیری از هرگونه حادثه در حین پارک کردن یا پس از آن بهتر است زمینی مسطح و صاف را برای این کار انتخاب کند. در صورتی که امکان پارک کردن ماشین سنگین بر زمین مسطح با محدودیت مواجه باشد، اپراتور باید پس از هدایت آن به گوشهی سمت راست به پارک آن اقدام نماید. پس از پارک ماشین چرخها باید قفل شوند. رعایت فاصله میان دامپتراک و سایر وسایل نیز در حین پارک کردن ضروری است.
از جمله تکات مهم دیگر آن است که مسیرهای پیشبینیشده برای حرکت دامپتراکها در معادن به هیچ وجه برای پارک کردن آنها تعبیه نشدهاند؛ اپراتور باید تا جای ممکن از پارک ماشین در این مسیرها خودداری کند. درصورت وقوع شرایط پیشبینینشده، اپراتور باید ماشین سنگین خود را در امنترین نقطهی ممکنی که در مسیر حرکتی تعبیهشده در معدن تشخیص میدهد، پارک نماید. در برخی معادن محدودههایی برای پارک کردن ماشینآلات سنگین در مسیر حرکت آنها تعیین شده که در صورت لزوم، اپراتور باید از آنها استفاده کند. چرخهای عقب دامپتراک نیز همواره باید تمیز باشند، چرا که در غیر این صورت احتمال پرتاب سنگریزه، وقوع حادثه و بروز صدمه وجود خواهد داشت.
روشن کردن چراغها در تاریکی شب و زمانی که دید اپراتور با محدودیت مواجه است، ضروری بهشمار میرود. اپراتور به هیج وجه نباید بیدلیل سرعت ماشین را زیاد کند و بهدنبال سرقت گرفتن از سایر ماشینهایی که در مسیرهای پیشبینیشده در معدن حرکت میکنند سبقت میگیرند. در صورت ناچار بودن به سبقت گرفتن اپراتور باید الزاماً از خلوت بودن جاده اطمینان داشته باشد. اپراتور حتماً باید با قوانین ترافیکی در مسیرهای معدنی بهطور کامل آشنا باشد. اپراتور همچنین باید توانایی لازم را در تأمین ایمنی ماشین سنگین خود در صورت خطای احتمالی رانندگان دیگر داشته باشد و بتواند در مواقع بروز خطر با عکسالعمل مناسب از خطر را خنثی کند. در حین حرکت، دامپتراک باید از وسیلهی نقلیهی پیش رو فاصلهی لازم را داشته باشد؛ این فاصله چیزی در حدود سه برابر اندازهی طول دامپتراک است.
رانندگان سایر وسایل نقلیه در مسیرهای پیشبینیشدهی معدنی نیز باید در صورت مشاهدهی دامپتراک نکات ایمنی را رعایت نمایند. رانندگان هرگز نباید از دامپتراکها سبقت بگیرند، اپراتور داپمتراک در حین رانندگی متوجه صدای بوق سایر ماشینها نخواهد شد. بهطور کلی، سبقت گرفتن از ماشینآلات سنگین تنها در صورت سنجیدن دقیق تمام جوانب ممکن است. در صورت عبور از کنار دامپتراک، رانندگان باید از سمت چپ این ماشینهای غولآسا حرکت کنند تا حتیالامکان در دیدرس رانندهی دامپتراک باشند. تا جای ممکن باید از پارک کردن وسایل نقلیه در نزدیکی یا پشت دامپتراکهای جلوگیری شود؛ چرا که میدان دید اپراتور دامپتراک با محدودیت مواجه است. در صورتی که راننده پیش از حرکت دامپتراک اطراف را بررسی نکرده باشد، توان رویت ماشینی که پشت یا در کنار دامپتراک است را نخواهد داشت. در این صورت ماشینی که کنار دامپتراک پارک شده له خواهد شد. بهتر است که چه بهصورت پیاده و چه با وسیلهی نقلیه از نزدیک شدن به یک ماشین سنگین پرهیز کرد، مگر آنکه هماهنگیهای لازم با اپراتور صورت گرفته باشد.
به برخی از نکات ایمنی دربارهی چرخها پیشتر در سایر بخشها اشاره شد که از آن جمله میتوان به اهمیت قفل شدن چرخها پس از توقف دامپتراک و اعمل کامل ترمز اشاره کرد. همچنین باید چرخهای عقب را از سنگریزهها پاک کرد تا در حین حرکت از پرتاب شدن احتمالی آنها که میتواند به بروز صدماتی منجر گردد، جلوگیری شود. بررسی سلامت لاستیکها در شروع هر شیفت ضروری است و باید توسط اپراتور صورت پذیرد. کنترل باد لاستیکها در فواصل زمانی کوتاهمدت و منظم ضروری است.
گرم شدن لاستیک دامپتراکها از مهمترین عواملی است که سلامت آنها و در نتیجه ایمنی ماشین را بهخطر میاندازد. اپراتور حتماً باید نسبت به این مسئله آگاه و شرایط لازم را برای پیشگیری از این اتفاق فراهم سازد. مسافت طیشده، سرعت و بار سه عامل مهمی هستند که با کنترل آنها میتوان از گرم شدن لاستیک جلوگیری کرد. همچنین کنترل باد علاوه بر اهمیت در چگونگی حرکت ماشین، در کنترل دمای لاستیک نیز حائز اهمیت شایانی است. در بسیاری از موارد داغ شدن لاستیک نه بهخاطر سه عاملی اصلی ذکرشده، بلکه به دلیل پرباد یا کمباد بودن لاستیک اتفاق میافتد.
همانطور که در ابتدا اشاره شد، امروزه استفاده از ماشینآلات سنگینی نظیر دامپتراکها با توجه به شدت گرفتن اهمیت صنعت معدن در دنیای امروز یک ضرورت بهشمار میرود. انواع و اقسام دامپتراکها با ظرفیتهای مختلف توسط کمپانیهای مختلفی تولید میشوند. صنعتگران با توجه به نیاز و ظرفیت مدنظر خود میتوانند از دامپتراکها با ظرفیتهای مختلفی استفاده کنند. در عین حال، رعایت نکات ایمنی برای حفظ سلامتی افراد و همچنین جلوگیری از خراب شدن ماشین ضروری است. با رعایت نکات ایمنی میتوان از بروز هرگونه خسارت مالی و جانی جلوگیری کرد.
