شُتُر یا اُشتر را که در زبان پهلوی ushtar میگفتند حیوانی است نیرومند و تنومند با توش و توان بالا از خانواده شترسانان؛ نشخوارکننده و با دست و گردنی دراز. بر پشت خود یک یا دو کوهان دارد که ساختارش از پیه و چربی است. در دین اسلام گوشت او حلال است. اما ذبح آن با دیگر جانوران حلال گوشت متفاوت است و آن را نهر میکنند و اگر سر آن را مانند گوسفند قبل از نهر ببرند گوشت آن حلال نیست. شیرش نیز نوشیده میشود ولی بیشتر کاربرد بارکشی دارد. پشم و پوستش نیز برای ریسندگی و پارچهبافی و کفشدوزی کاربرد دارد.
گونههای دیگری از شتر نیز در آمریکای جنوبی زندگی میکنند، به نامهای لاما، الپاگا، گوانا که دارای کوهان نیستد.
شتر ویژگیهای خاصّی دارد که مهمترین آنها تحمّل شرایط سخت صحرا و دماهای گوناگون و بهویژه گرمای شدید تابستان و کمبود آب و علوفه است. ترکیب جسمانی شتر با دیگر جانوران اختلاف زیادی دارد، و این اختلاف باعث شده که شتر در طول روزهای سال در صحرا زندگی کند و از بوتهها و درختچههای گوناگون صحرایی و کویری و حتی از بوتههای شور و خاردار تغذیه کند. عربها از زمانهای بسیار دور از شتر استفاده کرده و میکنند. آنها به این حیوان اهلی لقب کشتی صحرا سفینهالصحراء دادهاند.
شتر حیوان مفیدی است و کاربردهای فراوانی دارد. این حیوان علاوه بر اینکه وسیله اصلی رفت و آمد ساکنین صحراست، از سویی دیگر میتواند غذای آدمی و وسایل مورد نیاز دیگر را به انسان عرضه کند و انسان میتواند بوسیله تغذیه با شیرشتر و گوشت شتر، تا هفتهها در صحرا زنده بماند. هم چنین میتوان از چربی کوهان به جای کره استفاده کرد و پشم شتر را در ساختن خیمه ها، پتو، فرش،لباسهای پشمی،طناب و ریسمان به کار برد. هم چنین میتوان از مدفوع خشک شده شتر برای روشن کردن آتش استفاده کرد و پس از کشتار شتر میتوان از پوست آن برای ساختن کفش و مشک و چیزهای دیگر استفاده کرد. شتر از جانورانی است که با محیطهای خشک و بیآب و علف و صحرا سازگار شده و این سازگاری باعث شده است که به خوبی بتواند آب و هوای گرم و خشک، بیآبی و کمغذایی را تحمل کند.
کوهان، عضوی قابل توجه در شتر است که فقط از چربی و عضلات تشکیل شده و در آن استخوانی وجود ندارد و شتر درشرایط بیغذایی تا چندین روز میتواند با اعتماد به وجود این چربی و سوخت و ساز آن زنده بماند.
کف پای شتر حالت مخصوص به خود دارد و از دو بخش تشکیل شده است و کلفت و پهن است و مانع از این میشود که پای شتر در شنهای ریز صحرا فرو رود. چشمهای شتر دارای مژگانهای بلندی است که به همراهی پلک ها، چشمها را از طوفانهای شنی و از تابش شدید آفتاب محافظت میکند. منخرین شتر دارای شکافهای طولی است که شتر در هنگام تنفس میتواند بینی را به خوبی از هم باز کند و بیشترین میزان هوا را وارد ریههای خود کند و در هنگام بروز طوفانهای شنی بینی خود را ببندد. هم چنین شتر دارای فک درازی است که به طور جانبی حرکت میکند و میتواند عمل جویدن را به خوبی انجام دهد. شتر میتواند بیشتر از هر حیوان دیگر بی آبی را تحمل کند و اکنون آشکار شده است که شتر به علت اختلاف زیاد درجه حرارت بدنش میتواند آب بدن خود را حفظ نماید. زیرا که از این آب برای خنک کردن بدن استفاده نمی کند. درجه حرارت بدن شتر ثابت نیست و به آهستگی همراه با ارتفاع درجه حرارت محیط بالا میرود و این بدان معنی است که شتر آب بدن خود را از دست نمی دهد تا بدن خود را سرد نگه دارد (که این کار در انسان از طریق عرق کردن صورت میگیرد) و در هنگام شب، هنگامی که درجه حرارت محیط پایین میرود درجه حرارت بدن شتر نیز کاهش یافته و در هنگام صبح در پایین ترین درجه خواهد بود.
دمای بدن شتر میتواند در محدوده ۷ درجه فارنهایت بالا و پایین برود در حالی که در انسان فقط در محدوده ۱ درجه فارنهایت بالا و پایین میرود.
کمتر جانوری چون شتر میتواند ادعا کند که این چنین اثر تعیین کنندهای در تاریخ بشر داشته است، و اغراق نیست اگر ادعا شود که زندگی بدون وجود او برای انسانهایی که در منطقه بزرگی از جهان یعنی بیایان زندگی میکردند، ناممکن بوده است. و احتمالا تمدن هرگز در آفریقای شمالی و آسیای صغیر گسترش نمییافت.
خانواده شترها شامل دو گونه از شترهای کوهاندار که در آفریقا و آسیا به چشم میخورند و همچنین شترهای بی کوهان آمریکا میشود. شترهای کوهاندار دارای قدرت مافوق تصوری در زمینه مقاومت در مقابل شرایط سخت کویری ، بدون نوشیدن آب برای مدت طولانی هستند. آنها که از بوتههای خار کویر تغذیه میکنند، میتوانند بدون آب در سفرهای طولانی کویری زنده بمانند. کوهان این شترها سلولهای چربی را انبار کرده و در زمان نبودن غذا از آن به عنوان منبع انرژی استفاده میکند.
پاهای پهن شتر کوهاندار از فرو رفتن این حیوان در ماسههای نرم جلوگیری میکند. ساختمان بدن شتر چمن خوار بی کوهان ٬ فامیل کوچک شتر ، برای زندگی در زمینهای پر از سنگ ، در ارتفاعات بالا تطبیق دارد.
لبهای شتر دارای وسعت حرکتی خو بی است و لب بالائی به دو بخش تقسیم شده است و ملاحظه میگردد که لب پایینی در شترهای مسن بوضوح آویزان است. در این حیوان نیز، همانند سایر نشخوارکنندگان برروی فک پایینی شتر فقط دندان پیشین وجود دارد و این دندانها در فک بالائی وجود ندارد. دهان شتر همیشه باز است و حیوان صداهائ بلند و آزار دهنده ای از خود در میآورد و هنگامی که حیوان چنین صداهائی از خود در میآورد اگر به دهان او بنگریم در موخره دهان میتوانیم توده ای سرخ رنگ را ببینیم که احیاناً تا بخش جلوئی دهان میرسد و به نظر میرسد که وظیفه این توده مرطوب کردن ناحیه انتهایی حنجره است و در نتیجه کمک میکند حیوان در برابر تشنگی مقاومت کند. (این توده با لاخص درهنگام فصل جفتگیری، که شتر نر مست بدون دلیل به دیگران حمله میکند، و بیضهها و مثانه و اجزای دیگر بدن را گاز میگیرد، در خارج از دهان نیز مشاهده میگردد).
شتر در بالای پس سر خود غده ای نرم و مرطوب دارد که وظیفه ترشحی آن در هنگام مستی شتر است. در حالی که بقیه اجزای بدن کاملا خشک میباشد. در ناحیه مفصل پاها، پوست شتر کلفت و خشن میگردد که به آن پینه میگوییم. این پینهها بیشتر در جاهائی از بدن مشاهده میگردد که شتر بر روی آنها مینشیند تا باقی بدن خود رااز اصطحکاک با زمین محافظت نماید و هم چنین شتر در ناحیه جناغ سینه نیز پینه بزرگی دارد که شتر را در هنگام نشستن بر روی زمین در حفظ تعادل کمک میرساند. کوهان شتر یک توده چربی است که حجم آن بر حسب شتر، سن وی و سلامتی یا بیماری وی تغییر مییابد.
پاهای شتر به گونه ای آفریده شده است که حیوان را در هنگام راه رفتن بر روی شنهای نرم یاری کند، ولی به هر حال این پاها با هر گونه زمینی به جز زمینهای گلآلود مناسبت دارد. اما سمهای حیوان واضح و آشکار نبوده و در داخل بافت کراتینه کف پا فرار گرفته است. کف پا محکم بوده و دارای ناخنهای سخت و کوتاهی در مقدمه است و هنگامی که کف پا بر روی زمین گذاشته میشود به خوبی منبسط میگردد و باعث تثبیت پا بر روی شنها میگردد و این در حالی است که شتر با سختی فراوان بر روی زمینهای گلی و لغزنده راه میرود.
دستگاه گوارش شتر همچون سایر نشخوار کنندگان دارای معده چهارگانه است هر چند که هزار لای شتر، رشد وتوسعه چندانی نیافته است. شتر دارای رفتار خاصی است. این حیوان هر چند که حیوانی بردبار و آرام است اما احیاناً وبه صورت ناگهانی مهاجم میگردد (بهویژه در فصل جفتگیری) و به همین جهت بهتر است که در هنگام کار،شتران نرو ماده از هم جدا گردند در اوقات دیگر شترها مطیع و آرام هستند. علی رغم اینکه در هنگام گرفتن افسار آنان و یا نهادن بار، از خود صداهای بلند آزار دهنده در میآورند خطری نخواهند داشت و معمولاً شتران اخته شده در مقایسه با شتران نر طبیعی آرامتر هستند. شتر نسبت به تحمل درد و در قبال بیماریها تا حدودی مقاومتر از سایر دامهاست و هیچگونه علایم خستگی و ناراحتی از خود بروز نمی دهند. به همین جهت باید که به دقت آنها را تحت نظر داشت زیرا در هنگام بیماری نیزبدون هیچگونه اظهار ناراحتی هم چنان به کار خود ادامه میدهند.
به طور کلی شتر نقش عمدهای در بازرگانی و حمل کالا ی گرانبها در راههای بیابانی بی آب و آبادانی داشته که در همان مسیرها در حال حاضر شهرهای فراوانی ساخته شده است. شتر در مقایسه با دیگر جانوران ، مانند اسب کاملا استثنایی است. چون نیاز بسیار کمی به آب در مسافتهای طولانی و شرایط سخت بیابان دارد. در ضمن شکل بدن این جانور ، بسیار مناسب برای آب و هوای گرمسیری است. بدن جانور در قسمت بالای کمر باریک است و بنابراین در گرمترین ساعات روز که آفتاب کاملا عمودی میتابد سطح کمی از بدن آن در تماس با پرتو مستقیم خورشید قرار میگیرد.
سازگاری جانور با محیط زیستش به نحوی است که حفظ تعادل مایع در بدن در هماهنگی کامل با عمل دیگر یاختهها در شرایط سخت خشکی میباشد، آنچه نبود آن در دیگر جانوران باعث مرگشان در همان شرایط میگردد. کوهان برجسته شتر نیز یکی دیگر از بخش های مهم بدن اوست که در با شرایط محیطی هماهنگی کامل دارد. قبلا تصور میشد که کوهان محل اندوختن آب است، در حالی که میدانیم اینجا محلی برای اندوختن حدود پنجاه کیلوگرم چربی با دو عمل کرد متفاوت میباشد.
یکی به عنوان عایق گرما در پرتو سوزان خورشید و دیگری اندوختهای از انرژی و آب است. زمانی که چربی میسوزد، هیدروژن آزاد میگردد که با اکسیژن موجود در هوا ترکیب شده و تولید آب مینماید، چیزی حدود ۲۱ لیتر آب از ۲۰ کیلوگرم چربی. این فرایند باعث ایجاد گرمای فراوانی میگردد، که واکنش طبیعی آن تعریف میباشد، ولی نتیجه نهایی آن در بدن شتر ایجاد آب برای رفع تشنگی ، مخصوصا در سفر میباشد که این امر بخصوص در شتر به عنوان حیوانی باربر بسیار حائز اهمیت است.
شتر در کاروان بین ۱۷۰ تا ۲۷۰ کیلوگرم بار را با سرعتی معادل ۴ – ۵ کیلومتر در ساعت حمل میکند. در کاروان معمولی شتر پنج روز حرکت میکند، و پس از آن آب و غذا دریافت میکند. هر شتر میتواند هفت روز بدون آب و غذا کار کند، در حالی که اگر کار نکند نصف این مدت را میتواند تحمل کند .
شتر به غیر از خاصیت باربری عرضه کننده یک رشته تولیدات مهم میباشد. شیر آن بسیار چرب و پر از مواد غذایی است. گوشت آن خوراکی و از پوست آن کمربند ، صندلی و لباس تهیه میکنند. پشم آن برای تولید فرش و چادر و ار پیخال کاملا خشک آن به عنوان سوخت استفاده میگردد. به عبارت دیگر میتوان گقت کمتر قسمتی از شتر وجود دارد که بیمصرف و دور انداختنی باشد و به همین جهت چندان شگفت انگیز نیست که قبایل بادیه نشین تصور میکنند که شتر گرانبها ترین دارایی آنهاست.
نوع بهتر استفاده یا بهتر بگوییم استفاده نادرست از شتر در حمل مواد مخدر و سایر کالاهای با ارزش مانند سنگهای گرانبها و طلا میباشد. این مواد را در کیسههای پلاستیکی قرار داده و به حیوان زبان بسته میدهند تا بخورد، در صورت عدم وجود آشکارساز با اشعه ایکس در گمرک مربوطه که قادر به تشخیص باشد، این مواد را بعد ار عبور از مرز یه صورت دفع طبیعی و یا با کشتن حیوان ، به دست میآورند.
خانواده شتر یکی از کوچکترین خانوادهها در میان جانوران میباشد. به جز شتر یککوهانه و دوکوهانه چهار نوع دیگر از این خانواده وجود دارد که در رشته کوه آند در آمریکای جنوبی زندگی میکنند. آنها کوچکتر از اقوام خود در آسیا و آفریقا و همگی بدون کوهان میباشند. تفاوت شتر یککوهانه با دوکوهانه به قرار زیر است:
شتر دوکوهانه: شتر دوکوهانه دارای پوست بلند و بهم فشرده ، بویژه در قسمت جلوی بدن و گلو میباشد، پاهای پشت او بلندتر از پاهای جلو است و بدنش در مقایسه با قد نسبتا کشیده است.
شتر یککوهانه: شتر یککوهانه پوست کوتاه با حالت پشمی و پاهایی بطور کلی بلندتر از شتر دوکوهانه دارد. پاهای جلو بلندتر از پاهای عقب بوده و بدنش با مقایسه با قد بسیار کوتاه است.
برخی از ویژگیهای منحصربهفرد شتر:
در حالی که بعضی از چهار پایان، تنها از گوشتشان و برخی دیگر نیز بیشتر از شیرشان استفاده میشود و از بعضی دیگر تنها سواری میگیرند و برخی نیز برای باربری مناسب هستند، شتر حیوانی است که هم از گوشت و شیرش استفاده میشود و هم از آن برای سواری و باربری بهره میبرند.
شتر، نیرومندترین و مقاومترین حیوان اهلی است که میتواند بار فراوانی را حمل کند. هنگامی که در حالت خوابیده است، اگر بار سنگینی را بر او حمل کنند، با یک حرکت سریع برمیخیزد و روی پا میایستد، در حالی که دیگر چهارپایان قدرت چنین کاری را ندارند. این حیوان برای حمل بار تا بیش از نیم تن و نیز برای کشیدن چرخ دستی مورد استفاده قرار میگیرد.
شتر میتواند هر روز مسافتی طولانی را بپیماید و از زمینهای ناهموار و شنزارهای سخت بگذرد که به همین دلیل، عربها آن را «کشتی بیابانها» مینامند. در فصلهای خشک ۱۰ تا ۲۰ روز توان تحمل تشنگی و گرسنگی شدید را دارد. در کاروان بین ۱۷۰ تا ۲۷۰ کیلوگرم بار را با سرعتی معادل ۵ کیلومتر در ساعت حمل میکند؛ در کاروان معمولی این حیوان پنج روز حرکت میکند و پس از آن آب و غذا دریافت میکند!
شتر به خشکی بسیار مقاوم است تا حدی که گاهی ۳۰ درصد از وزن شتر با از دست دادن آب بدن کاهش مییابد؛ امری که ممکن است در انسان و حیوانات اهلی دیگر منجر به مرگ شود! جالب اینکه، شتر میتواند این کاهش را ظرف چند دقیقه جبران کند. کمترین گردش آب را میان حیوانات دارد و قادر به جذب آبنمک از رودهها و دفع آنها از کلیههاست. شتر برای پایین آوردن دمای بدنش به تعریق نیازی ندارد، بنابراین آب را در بدن خود حفظ میکند. شتر دمای بدن خود را از ۳۴ درجه سانتیگراد در اوایل صبح تا ۴۱ درجه تا عصر تغییر میدهد و به این ترتیب از گرمای روز برای گرم کردن بدن خود در شب استفاده میکند. اکنون آشکار شده است که متناسب با اختلاف زیاد درجه حرارت بدنش میتواند آب بدن خود را حفظ نماید، زیرا که از این آب برای خنک کردن بدن استفاده نمیکند؛ پاهای پهن شتر کوهاندار از فرو رفتن این حیوان در ماسههای نرم جلوگیری میکند.
تغییر پوشش شتر از پشم در زمستان به موهای براق منعکسکننده در تابستان نیز جالب توجه است. شتر استوایی موهای خود را نمیریزد، اما یک پوشش منعکسکننده صاف را بر بدن خود در طول سال حفظ میکند. کوهان نهتنها بهعنوان یک مخزن ذخیره آب و چربی است، بلکه یکی از بزرگترین استفادههای آن، این است که با جمعآوری چربی بدن در کوهان، بافتهای زیرجلدی تقریباً بدون چربی هستند، در نتیجه بدن خنکتر میماند.
تغذیه شتر، بسیار کمخرج است و هرگونه رستنی حتی خار و خاشاک را میخورد.
شتر در شرایط نامناسب جوّی، میان توفانهای سخت بیابان که چشم و گوش هر جانداری را کور و کر میکند، با ویژگی خاصی که خداوند در پلکها و گوشها و بینیاش قرار داده است، مقاومت میکند و به راه خود ادامه میدهد.
شتر با داشتن قدرت فیزیکی بالا، از رامترین حیوانات است، بهگونهای که یک کودک خردسال نیز میتواند مهار یک قطار شتر را در دست بگیرد و هر جا که میخواهد، ببرد. البته گاه ناگهان مهاجم میگردد (بهویژه در فصل جفتگیری)، به همین جهت بهتر است که در هنگام کار، شتران نر و ماده از هم جدا گردند.
بیماریهای شایع شتر بسیار محدود است؛ عمدهترین بیماریهای داخلی شتر عبارتند از: اسهال، میوپاتی تغذیهای، نفخ شکم، بیماری انحراف گردن، بلعیدن اجسام خارجی، تورم ضربهای نگاری، هماتوری، تورم شیردان، کوری و کولیک «دلدرد شدید».
شیر شتر بیشتر از هر شیر دیگری در طبیعت شبیه شیر انسان است و ۱۰ برابر بیشتر از شیر گاو آهن و سه برابر بیشتر ویتامینث دارد. اگر بدنتان تحمل لاکتوز را ندارد بدون هیچ مشکلی میتوانید این شیر را بنوشید. شیر آن بسیار چرب و پر از مواد غذایی است با وجود این شیر شتر در فروشگاههای آمریکا دیده نمیشود، دلیلش این است که فروش شیر شتر در ایالات متحده غیرقانونی است.
در قزاقستان شیر شتر برای درمان سل استفاده میشود و پزشکان آفریقایی از آن برای تغذیه ایدزیها استفاده میکنند.
گوشت آن در دین اسلام حلال است، اما ذبح آن با دیگر جانوران حلالگوشت متفاوت است و باید آن را نحر کرد، در آیین یهود بهدلیل نداشتن سُم آن را حرامگوشت میدانند، همچنین هندوها و زرتشتیان نیز از خودن آن امتناع میورزند. از دیدگاه طب سنتی گوشت شتر طبعی گرم دارد. پیشگیری از زایمان زودرس، تسکین دردهای روماتیسمی، تقویت قوای جسمانی و جنسی از خواص گوشت شتر است.
گوشت شتر از ارزش غذایی و خواص دارویی و درمانی بسیاری برخوردار است، در روایات دینی ما به مصرف آن بسیار توصیه شده است. در روایاتی از حضرت رسول (ص) آمده است که گوشت شتر را بخورید حتی سالی یک بار.
از پوست آن برای ساختن کفش، کمربند، صندلی و لباس استفاده میکنند، پشم شتر را در ساختن خیمهها، پتو، فرش، لباسها، فرش و چادر استفاده میکنند و از پیخال کاملاً خشک و همچنین از مدفوع خشکشده آن برای روشن کردن آتش استفاده میشود.
بنابراین، چندان شگفتانگیز نیست که واحد شمارش آن در زبان عربی و فارسی “نفر” است و قبایل بادیهنشین تصور میکنند که شتر گرانبهاترین دارایی آنهاست، با وجود این متأسفانه در کشورهای غربی از نظر فرهنگی، شتر نماد عقبماندگی و عدم توسعهیافتگی است، آنها به همان میزان که نسبت به بز، سمپاتی مثبت دارند نسبت به شتر سمپاتی منفی دارند، از این رو با اینکه در تقویم جهانی روزی بهنام “روز جهانی بز” وجود دارد، ولی برای تحقیر مسلمانان در رسانهها همواره از نخل و شتر استفاده میکنند و در نتیجه در مورد شتر تحقیقات علمی بسیار محدودی در جهان صورت گرفته است! یعنی اتفاقاً در مورد حیوانی که خداوند امر به مطالعه در خلقت آن کرده، در مورد آن کمترین مطالعه صورت میگیرد!
گذشته از اینکه قاره سبز اروپا و مناطقی از آمریکای شمالی مناسب پرورش این حیوان نیستند، اما شاید یکی از دلایل این تفاوت و تبعیض این باشد که امروزه بز یکی از نمادهای فراماسونری و شیطانپرستی است و شتر از نمادهای کشورهای اسلامی!
اما در ایران با وجود اینکه بسیاری از مناطق آن استعداد پرورش این حیوان کمهزینه و پربازده را دارند، اما از آنجا که سرفصلهای قریب به اتفاق رشتهها و گرایشهای دانشگاهی و از جمله دامپروری و دامداری صنعتی، بهنوعی تقلید از نظام آموزشی غرب است لذا در سیاستهای کلان ترویجی و حمایتی وزارت جهاد کشاورزی کشورمان حمایت از این حیوانات جایگاه قابل دفاعی ندارد.
