همچنین «ارستیوفانس» نویسنده نامدار یونانی که در قرن پنجم قبل از میلاد می زیسته ؛ در یکی از نمایشنامه های خود به جام های بلورین دربار هخامنشیان اشاره کرده است و قطعات شیشه‌ای کشف شده در تخت جمشید نیز گفته او را تایید می کند. شیشه گری دستی در ایران به علت عوامل مختلف اجتماعی در دوران مختلف فراز و نشیب های فراوانی را پیموده است اما پیوسته حضور خود را در میان صنایع دستی و به عنوان یکی از نمودهای ارزنده ذوق و هنر ایرانی حفظ کرده است .

روزگار سلجوقیان را می‌بایست اوج صنعت شیشه‌گری در ایران به حساب آورد از آن جهت که در دوران سلطنت این سلسله صنعتگران به شیوه های جدیدی روی آوردند و استفاده از قالب های گوناگون را با نقوش برجسته و فرورفته رواج دادند و به این ترتیب حک و تراش روی شیشه را نیز برای غذای کارشان به خدمت گرفتند و در همین دوران است که نقاشی های گوناگون از قبیل گل های تزیینی ، اشکال حیوانات و استفاده از اشعار و آیات قرآن با رنگ های متنوع به عنوان عاملی مکمل وارد شیشه گری دستی ایران می شود . فرآورده های شیشه ای این دوران بیشتر شامل ظروف کوچک و بزرگ ، عطردان های بسیار ظریف ، جام ها و گلدان هایی با فرم ها و اندازه های متنوع و اشیاء تزیینی کوچکی که به شکل حیوانات است .

شیوه تهیه رنگ

یکی از مهمترین عوامل در شیشه گری دستی نحوه ساخت رنگ‌های شیشه است . چرا که تنوع رنگ‌ها موجب زیبایی بیشتر فرآورده های شیشه‌ای می‌شود و معمولا شیشه گران برای تهیه رنگ‌های مورد نیاز از اکسیدهای فلزات که به صورت پودر در بازار وجود دارد، استفاده می کنند . به طور مثال برای تولید رنگ آبی لاجوردی از اکسید کبالت و برای تهیه رنگ آبی زنگاری از اکسید مس و کرمات استفاده به عمل می آید .

بی‌کرمات و اکسید آهن برای تهیه رنگ سبز و اکسید مس یک ظرفیتی یا سلینیوم برای به دست آوردن رنگ قرمز مورد استفاده قرار می گیرد . همچنین استفاده از بی اکسید منگنز به اضافه کبالت برای تهیه رنگ بنفش و بی اکسید منگنز برای تهیه رنگ زرشکی مرسوم است. رنگ شیری نیز به وسیله نمک های فسفر یا فلوریدها. رنگ قهوه‌ای از پیریت، گوگرد و زغال چوب به دست می‌آید .

ابزار کار شیشه گری

ابزار کار شیشه گری دستی بسیار مختصر و ساده است . مهمترین وسیله این صنعت لوله ای به طول ۱۰۰ تا ۱۲۰ سانتیمتر از فولاد با آلیاژی مخصوص است که به آن « دم » گفته می شود . این لوله توخالی است و برای برداشتن شیشه از داخل کوره مورد استفاده قرار می‌گیرد . طرز استفاده از آن نیز چنین است که شیشه‌گران آن را به داخل شیشه مذاب فرو می برند و کمی آن را می چرخانند . بعد از اینکه مقدار کمی از شیشه مذاب که اصطلاحا به آن « بار» گفته می شود، از داخل کوره برداشته شد ، در لوله می‌دمند. به این ترتیب گوی کوچکی که به آن « گوی اول» گفته می‌شود ، به دست می‌آید . بعد از سرد و سخت شدن این گوی مجددا « دم » را به داخل شیشه مذاب فروبرده و شیشه لازم را برای ساخت وسیله مورد نظر بر می دارند .

گردی گوی اول به صنعتگر کمک می کند تا مقدار شیشه ای که در مرحله دوم بر می دارد در تمام نقاط دارای قطر مساوی بوده و شییی که ساخته می شود در تمام نقاط قطر یکسان داشته باشد . ولی چون در این مرحله غلظت شیشه مذاب برای فرم دادن کم است و از طرفی می بایست دارای فرم و قطر مساوی باشد ، لوله‌دم را روی میله ای که دارای سر دو شاخه است، قرار می‌دهند و در حالی که دم را به طور مرتب می‌چرخانند، آن را در داخل وسیله دیگری که «قاشق» نام دارد، قرار می دهند . قاشق عبارت است از چوب استوانه‌ای شکلی که هفت سانتی متر ارتفاع و ده تا پانزده سانتی متر قطر دارد و در یک سطح دارای فرورفتگی می باشد و به میله‌ای فلزی متصل است .

برای اینکه قاشق نسوزد و همچنین برای اینکه شیشه مذاب به قاشق نچسبد آن را هر چند دقیقه یکبار در داخل آب فرو می برند و اصطلاحاً به این کار «قاشقی» کردن « بار» می گویند . پس از انجام این عمل ، استادکار به اندازه دلخواه در لوله فولادی می‌دمد و گوی گرد کره مانندی به وجود می آورد . آنگاه پشت دستگاه مخصوص که عبارت از یک نیمکت و دو میله افقی در اطراف است ، می نشیند و دم را روی میله های طرفین نیمکت قرار می دهد و چون این میله ها به ارتفاع تقریبی ۳۰ سانتی متر از سطح نشیمن نیمکت هستند،نتیجتا لوله دم به طور افقی در برابر استادکار قرار می گیرد و در این حالت دم را روی میله ها می غلطانند (برای پیش‌گیری از کج شدن بار به طرف پایین) و با انبر و تخته ، به فرم دادن آن می‌پردازد .

انبری که معمولا برای فرم دادن بار مورد استفاده قرار می‌گیرد ، دارای دو شاخه با مقطعی گرد است که سرشاخه ها به تدریج باریک می شوند. تخته‌ای چوبی نیز که مورد استفاده قرار می‌گیرد ، برای استفاده از آن می‌بایست بعد از هر بار استفاده در داخل آب فرو برده شود ، البته در بعضی از کارگاه ها استفاده از قالب نیز رایج است . استادکار بعد از قاشقی کردن بار آن را در داخل قالب قرار داده ، عمل دمیدن را انجام می‌دهد . پس از اینکه شیء به حالت دلخواه درآمد ، کارگر وردست با لوله دیگری که به آن « واگیره» گفته می‌شود، به کمک استادکار می آید و استادکار به آرامی انتهای وسیله ساخته شده را به واگیره که حاوی مقدار کمی شیشه مذاب است ، می چسباند و آنگاه با قیچی خیس روی شیشه را خط می اندازد و با ضربه ملایمی آن را از لوله اصلی جدا می کند و شیء به واگیره منتقل می‌شود.

بعد از انتقال به واگیره ، استادکار وسیله ساخته شده را مجددا به دهانه کوره نزدیک می کند و حرارت می‌دهد تا دوباره نرم شده و دهانه آن قابل شکل گیری به نحو دلخواه باشد . بعد از طی مرحله فرم دادن شیء شیشه‌ای تقریبا آماده است ولی چنانچه احتیاج به پایه یا دسته یا تزیینات دیگر داشته باشد، یکی از کارگران وردست به وسیله لوله فولادی دیگری مقدار کمی شیشه مذاب را از داخل کوره برمی‌دارد. استادکار آن را به شیء ساخته شده می‌چسباند و با تخته و انبر به فرم دادن آن می‌پردازد .

آبگز کردن

آبگز کردن یکی از کارهای تکمیلی و جنبی شیشه‌گری است . این کار در زیباسازی فرآورده های شیشه‌ای اهمیت فوق العاده ای دارد و موجب زیبایی وسایل شیشه‌ای می‌شود. برای آبگز کردن وسایل شیشه ای ، پس از تکمیل و قبل از اینکه کاملا سرد شود آن را به مدت چند ثانیه در داخل آب سرد فرو برده و بیرون می آورند .

انجام این کار موجب منقبض شدن سریع پوسته رویی شیشه می شود و در آن صدها شکستگی کوچک به وجود می آید ولی چون هنوز داخل شیشه گرم است، شیشه به طور کامل نمی شکند و فقط سطح آن ترک برمی دارد . استادکاران معمولا برای استحکام بیشتر وسایل آبگز شده و پیش گیری از شکست های احتمالی بعدی پس از آبگز کردن وسیله شیشه ای مجددا آن را مدتی جلوی کوره نگاه داشته و حرارت می دهند .

تلفیق با فلز

تلفیق ظروف شیشه ای با فلز یکی از شیوه هایی است که پاره ای از شیشه گران به منظور ایجاد تنوع از آن بهره ای می گیرند . این کار معمولا در مورد لیوان، گلدان و سایر اشیایی که قسمت اصلی آن استوانه ای شکل است ، اعمال می شود . به این ترتیب که قبلا استوانه ای فلزی از مس یا برنج با قطر و ارتفاع دلخواه و توام با نقش‌های مشبک توسط استادان فلزکار ساخته می شود . شیشه گر برای تلفیق شیشه و فلز بعد از آماده شدن گوی شیشه ، آن را در داخل این استوانه قرار داده و در آن می دمد . شیشه در اثر دمیدن منبسط شده و حجم داخل استوانه فلزی را پر می کند . کمی نیز از میان شبکه های روی فلز به خارج نفوذ می کند و این امر باعث می شود که شیشه بعد از منقبض شدن از فلز جدا نشود .

مات کردن شیشه

بسیاری از فرآورده های شیشه ای که در بازار عرضه می شوند ، ظاهری مات و غیر شفاف دارند . شیشه یکی از اجسامی است که در برابر اکثر مواد شیمیایی مقاوم است. برای مات کردن شیشه می‌بایست از اسیدی که بتواند قسمتی از سطح شیشه را در خود حل کند، استفاده شود .

تنها اسیدی که شیشه در برابر آن مقاومت ندارد اسید فلوریدریک است . اما کار کردن با این اسید نیز علاوه بر آنکه مشکل است ، خطرناک نیز هست و گذشته از این به علت گرانی قیمت مصرفش ، مقرون به صرفه نمی باشد . به همین جهت در بیشتر کارگاه های شیشه‌گری از محلول ( آمونیوم هیدروژن فلورید ) یا مواد مشابه دیگر ، برای مات کردن شیشه استفاده می‌کنند .

برای مات کردن شیشه وسایل شیشه‌ای را به مدت چند دقیقه در محلول قرار داده و سپس خارج می‌کنند و با آب می شویند. اگر سطح شیشه‌های مات شده را زیر میکروسکوپ نگاه کنیم ، ناهمواری‌های فراوانی را بر روی آنها مشاهده خواهیم کرد .

نقاشی روی شیشه

یکی از عوامل فزاینده زیبایی فرآورده های شیشه ای ، نقاشی روی آن است .

رنگ هایی که معمولا برای نقاشی روی شیشه به کار می رود ، اکسیدهای فلزات مختلف به صورت پودر است که با تربانتین و روغن مخصوصی مخلوط و ساییده می‌شود . بعد از اینکه مخلوط ، غلظت لازم را به دست آورد، نقاشان با آن به تزیین شیشه و نقاشی روی آن می‌پردازند . مرحله بعد از نقاشی روی شیشه مرحله ثابت کردن رنگ‌ها است. به منظور ثابت کردن رنگ اشیاء نقاشی شده ، آنها را به مدت ۲ تا ۴ ساعت در کوره‌ای با دمای ۵۰۰ تا ۶۰۰ درجه سانتی گراد قرار می دهند. سپس کوره را خاموش کرده و بعد از سرد شدن کامل کوره ، اشیاء را از آن خارج می کنند .

تراش دادن شیشه

بسیاری از فرآورده های شیشه ای دست ساخت با نقوشی به صورت تراش به دست خریدار می رسد . برای تراش دادن این گونه وسایل از سنگ‌های مخصوصی که درجه سختی آنها بیش از سختی شیشه است ، استفاده می شود . تراش دادن وسایل شیشه ای به وسیله سنگ‌های دیسک مانندی که با سرعت لازم قادر به چرخش هستند، انجام می شوند. سرعت چرخ‌های تراش و دیسک تراش‌کاری بستگی مستقیم به نوع تراش دارد و هر چه میزان عمق تراش مورد نظر بیشتر باشد ، سرعت چرخ تراش نیز بیشتر است و بالعکس در صورتی که تراش سطحی باشد ، سرعت چرخ تراش کاری کمتر است .

صنعت گران تراش کار نخست محل‌هایی را که می‌بایست تراش بخورد ، مشخص نموده و سپس با نگه داشتن ظرف شیشه ای در دست و نزدیک کردن آن به سنگ تراش ، نقوش دلخواه را روی شیشه حک می‌کنند. پس از تراش نقاط تراش خورده را صیقل می دهند .