در حمل ونقل، تأمین ناوگان با حجم و میزان جابه جایی و به طور کلی با تقاضای موجود، رابطه مستقیم دارد به طوری که با افزایش میزان تقاضا، میزان و تعداد ناوگان و به عبارت دیگر ظرفیت لازم برای جابه جایی ها افزایش می یابد. البته با تأمین ناوگان، مدیریت بهره برداری و کارآیی ناوگان هم مطرح می شود که این امر در سرمایه گذاری و جذب سرمایه به منظور افزایش ظرفیت ناوگان و همخوانی آن با میزان تقاضا تأثیر زیادی دارد. اگرچه حمل ونقل در شیوه های سه گانه حمل ونقل زمینی، دریایی و هوایی عینیت پیدا می کند، اما در این گزارش تنها به حمل ونقل کالا در جاده های کشور و به عبارت دیگر به حمل ونقل عمومی جاده ای کالا پرداخته شده است.
اطلاعات موجود نشان می دهدکه کل کالاهای قابل جابه جایی در کشور در نبود حمل ونقل رودخانه ای و میزان ناچیز حمل ونقل هوایی بار (که به چند ده هزار تن می رسد) عموماً از طریق حمل ونقل زمینی یعنی جاده و راه آهن جابه جا می شوند. جابه جایی ۵/۹۳درصدی یا جابه جایی ۹۴ درصدی بار قابل جابه جایی کشور در سال های گذشته از نقش غالب حمل و نقل جاده ای در جابه جایی کل کالاهای قابل جابه جایی کشور حکایت دارد این امر مشخصاً به وضع اقتصادی کشور و میزان کالاهای تولیدی در داخل و حجم واردات کالا مربوط می شود.
حمل ونقل عمومی جاده ای :در ارتباط با جابه جایی کالا از طریق جاده های کشور دو آمار توسط سازمان راهداری و حمل ونقل جاده ای که متولی حمل ونقل عمومی جاده ای کشور است در سالنامه آماری این سازمان ارائه می شود. عنوان دو آمار عبارتند از میزان کل کالای جا به جا شده در سطح کشور و میزان کالای جابه جا شده در سطح کشور با بارنامه. نگاهی به دو عنوان مذکور نشان می دهد که همه کالاهای قابل جابه جایی در جاده های کشور با بارنامه جا به جا نمی شوند. در این رابطه شایان ذکر است که جابه جایی های بدون استفاده از بارنامه عموماً در بنگاه های باربری (گاراژهای سابق) که کماکان فعال هستند، انجام می گیرد. باربری هایی که در پایانه های کالای سازمان راهداری و حمل ونقل جاده ای مستقر نیستند و خود رأساً به جابه جایی کالا اقدام می کنند.
اطلاعات موجود نشان میدهد که میزان کل کالاهای جابه جا شده در حمل ونقل عمومی جاده ای در سالهای گذشته معادل ۵۰۸ میلیون تن بوده که ۳۶۰ میلیون تن یا ۹/۷۰ آن حمل با بارنامه بوده است. حمل ونقل کالا بدون بارنامه در حمل ونقل عمومی جاده ای اگرچه خطراتی برای صاحب کالا دارد، ولی به طوری که ملاحظه می شود هنوز نزدیک به ۳۰ درصد از کالاهای قابل حمل در حمل ونقل عمومی جاده ای، خارج از پایانه های کالای سازمان راهداری و حمل ونقل جاده ای کشور و توسط بنگاههای باربری در سطح کشور جابه جا می شوند. پوشش بارنامه بر کل کالاهای قابل حمل و برخورداری از مزایای آن ایجاب می کند تا نسبت به تعیین وضعیت بنگاه های باربری موجود اقدام لازم صورت گیرد و چنانچه کماکان این بنگاه ها به فعالیت خود ادامه می دهند در
جابه جایی کالا ملزم به استفاده از بارنامه باشند تا هرچه بیشتر خطرات ناشی از جابه جایی کاهش یافته و کالا تا حد امکان ایمن به مقصد رسانده شود.
با حاکمیت سه گانه بخش های دولتی، تعاونی و خصوصی در اقتصاد کشور، در حمل ونقل عمومی جاده ای کالا در کشور هم سه بخش دولتی، تعاونی و خصوصی در جابه جایی کالا مشارکت دارند. اطلاعات موجود نشان می دهد که سهم بخش دولتی در حمل ونقل کالا درجاده های کشور ناچیز بوده در صورتی که سهم بخش تعاونی در این جابه جایی ها معادل ۵ درصد و سهم بخش خصوصی معادل ۹۲ درصد بوده است.
ترکیب کالاها: کالاهای حمل شده در حمل ونقل عمومی جاده ای کشور در سالنامه آماری سازمان راهداری و حمل ونقل جاده ای به طور کلی به ۹ دسته تقسیم شده است.
آنچه از دسته بندی مذکور به دست می آید این است که کالاهای مذکور چه از محل واردات و از مبادی ورودی کشور و چه از محل تولید داخلی برای تأمین نیازهای بازار مصرف داخلی، از مراکز تولید یا دروازه های ورودی به مراکز مصرف داخلی از طریق حمل ونقل جاده ای جابه جا شده اند. این بازارهای مصرف می توانند فاصله های گوناگون با مراکز عرضه (تولید داخلی و واردات) داشته باشند.مدیریت مطلوب در جابه جایی کالاها در حمل ونقل زمینی ایجاب می کند تا حمل ونقل کالا در مسافت های کوتاه و متوسط از طریق حمل ونقل جاده ای و جابه جایی ها در مسافت های بلند با حمل ونقل ریلی صورت گیرد. اما عدم رعایت این اصل یا ضعف مدیریت در حمل ونقل زمینی (جاده ای و ریلی) موجب شده عملاً در مسافت های بلند هم از ناوگان جاده ای در حمل ونقل کالا استفاده شود. روشی که با منطق مدیریت حمل ونقل با شیوه ها و در شاخه های حمل ونقل چندان سازگاری ندارد.
متوسط مسافت طی شده :در حمل کالا، شیوه یا شاخه حمل ونقل توسط صاحب کالا تعیین و انتخاب می شود. از آنجا که کالاهای قابلجابه جایی در کشور عموماً از طریق جاده یا راه آهن حمل ونقل می شوند، بنابراین صاحب کالا در حمل کالای خود ناگزیر از انتخاب جاده یا ریل در حمل خواهد بود. نگاهی به سهم هر یک از شاخه های حمل ونقل جاده ای و ریلی در جابه جایی کالا در کشور نشان می دهد که در سال های گذشته بیش از ۹۳ درصد کالا از طریق جاده ها جابه جا شده اند. به طوری که ملاحظه می شود در حمل ونقل کالا در کشور،حمل ونقل جاده ای نقش غالب را دارد.
در این رابطه گفته می شود که از منظر صاحب کالا،حمل ونقل کالا از طریق جاده با مزیتی همراه است و در حمل ونقل کالا از طریق ناوگان جاده ای، صاحب کالا آرامش بیشتری احساس می کند. از نظر صاحب کالا، حمل ونقل بار با کامیون اولاً حمل ونقلی یکسره است. به این معنا که کالا از مبدأ تا مقصد بدون تخلیه و بارگیری مجدد حمل می شود. ثانیاً موقعیت، زمان حرکت و زمان رسیدن به مقصد، آسانتر توسط صاحب کالا قابل پیگیری است. ثالثاً حمل یکسره و نبود تخلیه و بارگیری، طول مدت رسیدن کالا به مقصد را کوتاه تر می کند. رابعاً در صورت بروزخسارت، صاحب کالا گرفتار روال پردردسر اداری نخواهد شد. اما با وجود مزایای فوق، همواره انتظار این بوده که در حمل ونقل کالا تقسیم کاری بین حمل ونقل جاده ای و ریلی وجود داشته باشد و مدیریت حمل ونقل کشور به خصوص مدیریت حمل ونقل زمینی بر آن نظارت داشته باشد. به طوری که حمل کالا در مسافت های کوتاه و درصدی از مسافت های متوسط به ناوگان حمل ونقل جاده ای و حمل کالا در مسافت های بلند و طولانی به حمل ونقل ریلی سپرده شود، انتظاری که با منطق حمل ونقل و رسالت هریک از شاخه های حمل ونقل منطبق باشد.
در ارتباط با متوسط مسافت طی شده کالا در حمل ونقل جادهای اطلاعات موجود نشان میدهد که متوسط مسافت طی شده در هر سفر در انواع کامیون در سال ۱۳۹۴در سطح کشور معادل ۴۹۹ کیلومتر بوده است. در سال ۱۳۹۳ این متوسط مسافت طی شده معادل ۵۰۳ کیلومتر بوده است. اگرچه در جنوب و شرق کشور استان ها در فاصله زیاد از هم قرار دارند که تأمین تقاضای حمل ونقل و نیازهای بازار این استان ها حمل ونقل کالا در فواصل زیاد را به همراه خواهد داشت، ولی معمولاً تأمین نیازهای بازار در قالب داخل استان، منطقه ای (استان های همجوار) و در سطح کشوری می تواند برنامه ریزی شود. در همین رابطه هم سازمان راهداری و حمل ونقل جاده ای جابه جایی کالا از طریق جاده ها را در قالب جابه جایی های درون استانی و برون استانی دسته بندی کرده است. در این رابطه اطلاعات موجود نشان می دهد که در سال گذشته متوسط مسافت طی شده کالا در هر سفر درون استانی معادل ۱۴۱ کیلومتر و در هر سفر برون استانی معادل ۶۴۳ کیلومتر بوده است.
اگرچه متوسط مسافت طی شده کالا در هر سفر داخل استانی با توجه به شرایط و مقصد حمل میتواند مطلوب و سازگار ارزیابی شود (با توجه به ظرفیت کامیون و طول مدت رانندگی) ولی ورود ناوگان حمل ونقل جاده ای به جابه جایی کالا در برون استانی و آن هم با متوسط مسافت طی شده ۶۴۳ کیلومتر نشان از آن دارد که عملاً حمل ونقل جاده ای در جذب کالاهای قابل جابه جایی که بیشتر بار ریلی گفته می شود هم قدم برداشته است، در صورتی که حمل ونقل ریلی مشخصاً برای جابه جایی هایی با حجم و مسافت بالا طراحی و احداث گردیده اند.
ورود حمل ونقل جاده ای به بازار حمل با متوسط مسافت بیش از ۶۰۰ کیلومتر که بازار حمل و نقل ریلی محسوب می شود وقتی معنادار است که به متوسط حمل کالا در حمل ونقل ریلی هم نگاهی داشته باشیم.
اطلاعات موجود نشان می دهد که متوسط مسافت طی شده کالا در حمل ونقل ریلی در سال ۱۳۹۴ حدود ۶۰۰ کیلومتر یعنی کمتر از متوسط مسافت طی شده در حمل ونقل جاده ای برون استانی در این سال بوده است. به طوری که ملاحظه می شود بخشی از بازار حمل ونقل برون استانی با متوسط مسافت حمل کالا تا ۶۴۳ کیلومتر به خاطر عدم حضور حمل ونقل ریلی در این بازار، توسط حمل ونقل جاده ای انجام می شود. در اهمیت این بازار همین بس که گفته شود از کل ۳۶۰ میلیون تن کالای حمل شده با بارنامه از طریق جاده ها در سال گذشته معادل ۲۵درصد آن در حمل ونقل جاده ای درون ستانی و ۷۲ درصد آن یعنی معادل ۲۵۹ میلیون تن در حمل ونقل جاده ای برون استانی در این سال جابه جا شده است.
ناوگان عمومی جاده ای کالا به مجموعه انواع کامیون های فعال در حمل ونقل عمومی جاده ای،کالا اطلاق می گردد. ناوگانی که بیشترین سهم را در جابه جایی کالا در کشور برعهده دارد.
تعداد انواع کامیون ها:کالاهای حمل شده در حمل ونقل عمومی جاده ای کالا از طریق ناوگان عمومی باری جاده ای حمل ونقل می شوند. در این رابطه اطلاعات موجود نشان می دهد که تعداد ناوگان باری حمل و نقل عمومی جاده ای کشور در سال ۱۳۹۴ معادل ۳۵۳۴۱۷ دستگاه بوده که در جابه جایی ۵۰۸ میلیون تن کالا در جاده های کشور(با بارنامه و بدون بارنامه) در این سال مشارکت داشته اند. ناوگان مذکور از انواع کامیون های موجود و در دست بهره برداری در حمل ونقل عمومی جاده ای تشکیل شده است.
در یک دسته بندی توسط سازمان راهداری و حمل ونقل جاده ای کشور، انواع کامیون های مذکور به بارگیر ثابت و غیرثابت تقسیم شده اند. در این دسته بندی، بارگیر ثابت به بارگیری تعریف شده که قابل جدا شدن از قسمت کشنده (بدنه) وسیله نقلیه باری نباشد، در صورتیکه بارگیر غیرثابت، بارگیری تعریف شده که قابل جدا شدن از قسمت کشنده وسیله نقلیه باری بوده و به دو صورت نیمه یدک و یدک است.با دسته بندی مذکور از ۳۵۳۴۱۷ دستگاه بارگیر ثابت و غیرثابت در سال ۱۳۹۴ تعداد ۲۱۵۱۰۷ دستگاه یا ۹/۶۰درصد آن بارگیر ثابت و ۱۳۸۳۱۰ دستگاه ۱/۳۹ درصد آن بارگیر غیرثابت بوده است.
از بارگیرهای ثابت در این سال تعداد ۸۶۹۱۸ دستگاه آن را انواع کامیون های باری، تعداد ۲۵۹۵۷ دستگاه آن را کامیون های اتاق دار ۴ و ۶ و ۱۲ چرخ و ۴۷۹۲۴ دستگاه آن را کمپرسی های ۶ و ۱۲ چرخ و بقیه را انواع کامیون های مسقف بونکر کامیونت و غیره تشکیل می داده و از بار گیری های غیرثابت تعداد ۱۳۲۸۸۱ دستگاه آن کامیون های کشنده و بقیه را کامیون های کمر شکن، کفی و انواع دیگر آن بوده است.به طوری که ملاحظه می شود با سهمی که بارگیرهای ثابت و غیرثابت در کل ناوگان عمومی جادهای کالای کشور دارند می توان
گفت این ناوگان بیشتر برای حمل در مسافت های کوتاه و متوسط تدارک شده تا حمل کالا در حمل ونقل جاده ای در مسافت های بلند.
